جاز باسى، چاۋحۋ كولىنىڭ جاعاسىنداعى شى-ۋلي وزەننىڭ تومەنگى اعارىنداعى قۇيار اۋىزداعى سازدى جەر اۋاسىنىڭ تۇنىقتىعىمەن جانە كورىنىسىنىڭ كوركەمدىگىمەن جانعا جايلى سەزىلەدى. سوڭعى جىلداردان بەرى، جوعارى اعارداعى سۋ قاينارىن ساقتاۋ، باسقارۋ تور كوزدەرىندە لاستانۋدى توسۋ، العاشقى مەزگىلدەگى جاڭبىر سۋىن تەڭشەپ ٴبولۋ سياقتى ۋنيۆەرسال شارالار ارقىلى شى-ۋلي وزەن الابىن وڭاۋ ۇزدىكسىز ىشكەرىلەدى. شى-ۋلي وزەننىڭ تومەنگى اعارىندا، شامامەن 1000 مۋ جەردەگى وزەنگە قۇيار اۋىزداعى سازدى جەر وزەن سۋىنىڭ چاۋحۋ كولىنە اعىپ كىرۋ ەكولوگيالىق قالتقىسىن قالىپتاستىردى. سازدىق تيجارات جاۋاپتىسى پان يۇڭجىڭ بىلاي دەدى: الدىمەن ٴبىز تابيعي سازدىقتارعا ەلىكتەپ ەكولوگيالىق سازدىق جاساپ، سۋ ساپاسىن تازارتتىق؛ سونىمەن بىرگە، ٴبىز سۋ استى وسىمدىكتەر جۇيەسىن جاساپ، ورگانيزمدەردىڭ تازارتۋ فۋنكتسياسىنان پايدالانىپ، سۋ ساپاسىن تازارتتىق. قازىر سۋ ساپاسى نەگىزىنەن جەر بەتى سۋىنىڭ ٴۇشىنشى تۇردەگى سۋ ساپاسى دەڭگەيىنە جەتتى ٴارى وسى دەڭگەي ورنىقتى ساقتالۋدا.

    چاۋحۋ كولى مەملەكەتتىڭ «ٴۇش وزەن، ٴۇش كول» ەكولوگياسىن وڭاۋداعى ماڭىزدى تۇيىندەرىنىڭ ٴبىرى رەتىندە باسقارىلادى، كولگە قۇياتىن وزەندەر سانى نەشە ونعا جەتەدى. سوڭعى جىلداردان بەرى، حىفي قالاسى چاۋحۋ كولىن وزەك ەتىپ، جالپى اۋدانى شامامەن 100 شارشى كيلومەتر كەلەتىن كولدى قورشاعان ون ٴىرى سازدىق جاساپ، شى-ۋلي وزەنى، نانفيحى، جاۋحى وزەنى سياقتى كولگە قۇياتىن 33 وزەن، قايراڭ سازدىقتى ٴتۇيىن ەتىپ، ەگىستىككە اينالدىرىلعان جەردى قايتارۋ، تۇرعىن ٴۇي سالىنعان جەرلەردى قايتارۋ، سازدىق وسىمدىك جامىلعىلارىن قالپىنا كەلتىرۋ، سۋ جۇيەسىن تۇتاستىرۋ، ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋ سياقتى قىزمەتتەردى ورىستەتتى. چاۋحۋ كولى توڭىرەگىندەگى ەكولوگيالىق ورتانىڭ كۇن سايىن جاقسارۋىنا بايلانىستى، «ٴۇش جاعى جاسىل تاۋ، ٴبىر جاعى تۇنىق كول» بولۋداي كوركەم كورىنىس قايتا جارىققا شىعىپ، جەرلىك قالا تۇرعىندارى ساياحاتشىلارى مەن سىرت جەرلەردەن كەلگەن ساياحاتشىلار بارعان سايىن كوبەيدى.

    تاماشا ەكولوگيالىق ورتا − حالىق تۇرمىسى ءۇشىن ەڭ مول جالپىعا ءتيىمدى حالىق تۇرمىسىندىق ىرىس-قۇت. انحۇي ولكەسىندە كوك اسپان، تۇنىق سۋ، تازا توپىراقتى قورعاۋ شايقاسى تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلىپ، كورىكتى چاڭجياڭ-انحۇي ەكونوميكالىق بەلدەۋىن قۇرۋ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى «1-ٴنومىرلى ينجەنەرياسى» ەتىلىپ، وزەن جاعالاۋىن دارەجەگە ٴبولىپ باسقارۋ ـ مەڭگەرۋ شارالارى قاتايتىلىپ، چاڭجياڭ وزەنىندە 10 جىل بالىق اۋلاۋعا تيىم سالۋ بۇيرىعى ويداعىداي تياناقتاندىرىلدى. 2020 ـ جىلى بۇكىل ولكەنىڭ اۋا ساپاسى جاقسى كۇن سانى سالىستىرماسى مەملەكەت بويىنشا 3 ـ ورىندى، چاڭجياڭ اتىراۋى بويىنشا 1-ورىندى يەلەدى؛ اۋاداعى ۇساق تۇيىرشىك زاتتاردىڭ ورتاشا قويۋلىعىنىڭ تومەندەۋ مولشەرى مەملەكەت بويىنشا 7 ـ ورىندى، چاڭجياڭ اتىراۋى بويىنشا 2-ورىندى يەلەدى؛ مەملەكەتتىڭ جەر بەتى سۋىن باعالاۋىندا بەسىنشى تۇردەگى لاس سۋلاردى بۇكىلدەي تازارتۋ جۇزەگە اسىپ، چاڭجياڭ وزەنى الابىنداعى سۋ ساپاسىن مەملەكەتتىك باعالاۋى باستالعاننان بەرگى ەڭ جاقسى ورە جاراتىلدى.

    ەكولوگيالىق ورتانىڭ ساپاسى ۇزدىكسىز جاقسارۋمەن بىرگە، جاسىل، تومەن كومىرتەكتى ٴوندىرىس، تۇرمىس ٴتاسىلى دە جەدەل قالىپتاسۋدا. سوڭعى 5 جىلدا انحۇي ولكەسىندە ٴار جىلعى تەحنيكا جاڭالاۋ قارجىسى %10 تەن استام ارتتى، وسى تەحنيكا جاڭالاۋ قارجىسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ٴبىر ىستەتىلۋ بەتالىسى-كاسىپورىنداردى جاڭا تەحنيكا، جاڭا كاسىپ فورماسى، جاڭا ۇلگى قولدانىپ، جاسىلدانۋعا قاراي بۇرىلىس جاستتىرىپ، «جاسىل جاساۋ كاسىبىن قۇرۋدى» جۇزەگە اسىرۋعا جەتەكتەۋ بولدى. انحۇي ولكەلىك ەكونوميكا جانە ينفورماتسيالاندىرۋ مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى نيۋ نۋتاۋ بىلاي دەدى: تەحنيكاعا سۇيەنىپ جاسىل جاساۋدى يگەرۋ كەرەك، ٴبىز ٴبىر جاعىنان قوسۋ امالىن قولدانساق، ەندى ٴبىر جاعىنان ازايتۋ امالىن قولدانىپ، ونەركاسىپتى مىقتى يگەرىپ، ەنەرگيا سارىپ ەتۋدى تومەندەتىپ، جاسىل جاساۋدى ونەركاسىپتەگى ٴبىر ٴتۇرلى جاڭا ٴوندىرىس تاسىلىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك.

    «جاسىل ەكولوگيانى ۇزدىكسىز تۇلەتۋ»، «تۇزىمدە جاڭالىق جاراتۋدىڭ» قامتاماسىزداندىرۋىنان ايىرىلا المايدى. انحۇي ولكەسىندە مەملەكەت بويىنشا تۇڭعىش رەت ورمان باستىعى ٴتۇزىمى رەفورماسى جۇرگىزىلىپ، سوڭعى 5 جىلدا جيىنى 5 ميلليون 200 مىڭ مۋ جەرگە ورمان ٴوسىرىلىپ، ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى % 30.22 كە جەتتى. انحۇي ولكەسىندە سونىمەن بىرگە تاعى دا جىجياڭمەن بىرگە شين ـ انجياڭ ـ چيانداۋحۋ ەكولوگيالىق تولەم سىناق رايونى جوبالانىپ، «شين-انجياڭ ۇلگىسى» ورمان، سازدىق، ەگىستىك جەر، اۋا سياقتى ەكولوگيالىق سالالارعا جەدەل جالپىلاستىرىلۋدا.

    بولاشاقتا انحۇي ولكەسىندەگى كادىرلار مەن بۇقارا تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ-باعالى بايلىق تانىمىن ۇزدىكسىز امالياتتا ايگىلەپ، جاسىل چاڭجياڭ-حۋايحى كورىكتى الاپ مەكەنىن قۇرىپ شىعاۋعا قۇلشىنۋدا. انحۇي ولكەلىك ەكولوگيالىق ورتا مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى حى زىچۇن بىلاي دەدى: كەلەسى قادامدا ٴبىز نازاردى «لاستانۋدى ازايتىپ، كومىرتەگىن تومەندەتۋ» جالپى تالابىنا شوعىرلاندىرىپ، دالمە ـ ٴدال، عىلمي، لاستانۋدى زاڭ بويىنشا جونگە سالۋدى كورنەكتەندىرىپ، اشىق اسپاندى، تۇنىق سۋدى، تازا توپىراقتى قورعاۋ شايقاسىن ٴبىر تۇتاس ويداعىداي جۇرگىزىپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدا جالپى بەتتىك جاسىل دامۋعا بۇرىلىس جاساۋداعى ماڭىزدى ىقپالعا يە رايون قۇرۋ اياق الىسىن جەدەلدەتەمىز.

اۋدارعان: قاناتبەك جۇماباي ۇلى