تۋما كەمىستىك دەپ وتىرعانىمىز بالانىڭ تۋىلۋدان ىلگەرى، انا قۇرساعىنداعى كەزىندە-اق قالىپتاسقان پىشىندىك قۇرىلىم، فۋنكتسيا، زات الماستىرۋ، اقىل-ەس، ءىس-ارەكەت جاقتارىنداعى قالىپسىزدىعىن كورسەتەدى. ادەتتە ومىرگە حاۋىپ توندىرەتىن، تۇرمىستىق قابىلەتى مەن اقىل-ويىنا اۋىر دارەجەدە ىقپال كورسەتەتىن تۋما كەمىستىك نەمەسە قالىپسىزدىق ىشتەگى بالاعا انانىڭ جۇكتىلىك مەزگىلىندە پايدا بولادى.

ادام دەنەسىنىڭ ءارقانداي بولەگىندە تۋما كەمىستىك كەزىگۋى مۇمكىن. كەيبىر تۋما كەمىستىكتى نارەستە ءومىر ەسىگىن اشقان سوڭ-اق جاي كوزبەن كورىپ، دياگنوز قويۋعا بولادى. ايتالىق، ەرىن-تاڭداي جىرىعى، كوپ ساۋساق (باشپاي)، دەنەسى قوساقتالعان نارەستەلەر قاتارلىلار. ال، ەندى ءبىر تۋما كەمىستىگى بار بالالارعا، تەك لاباراتوريادا اسپاپپەن تەكسەرۋ ارقىلى عانا دياگنوز قويۋعا بولادى. ماسەلەن: جەر ورتا تەڭىز قان ازدىق اۋرۋى قاتارلىلار. 

نارەستەدە تۋما كەمىستىك پايدا بولۋىنداعى سەبەپتەر تىم كۇردەلى. قازىر تۋما كەمىستىكتى تۋدىراتىن فاكتورلاردان گەننىڭ كەنەت وزگەرۋى سياقتى تۇقىم قۋالاۋ فاكتورى نەمەسە ورتا فاكتورى قاتارلىلاردى اتاۋعا بولادى. مۇنان تىس، تۇقىم قۋالاۋ مەن ورتانىڭ ءوزارا اسەرى، سونداي-اق، باسقا دا ءالى انىق بولا قويماعان فاكتورلار تۋدىرۋى دا مۇمكىن. تۇقىم قۋالاۋ مەن ورتانىڭ ءوزارا اسەرى نارەستەدە تۋما كەمىستىك پايدا بولۋىنداعى باستى سەبەپ بولىپ، تۋما كەمىستىك پايدا بولۋ جالپى مولشەرىنىڭ 65 پايىزىن ۇستايدى.

تۋما كەمىستىكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟

تۋما كەمىستىك دەنە ءپشىنى جاعىنداعى قالىپسىزدىقتى قامتيدى (مىسالى، كوپ باشپايلى بولىپ تۋىلۋ، ومىرتقا جىرىعى، ميسىز بالا قاتارلىلار)، مولەكۋلا قالىپسىزدىعى (اق تاڭداق، فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋى)، كلەتكانىڭ قالىپسىزدىعى (ماسەلەن، تۋما اق قان اۋرۋى، تۇقىم قۋالاۋ سيپاتتى شارشا قىزىل كلەتكانىڭ كوبەيۋى قاتارلىلار)، بوياعىش تۇلعانىڭ قالىپسىزدىعى (ايتالىق، 21－ءۇش دەنەلىك كۇردەلى بەلگىلەر،  18－ءۇش دەنەلىك كۇردەلى بەلگىلەر، 13－ءۇش دەنەلىك كۇردەلى بەلگىلەر قاتارلىلار)، مۇنان تىس، ەس-اقىل، ءىس-ارەكەت جاعىنداعى قالىپسىزدىقتاردى دا قامتيدى.

تۋما كەمىستىكتىڭ تۋىلۋ مولشەرى جوعارى ما؟

«جۇڭگو تۋما كەمىستىكتەن ساقتانۋ جانە ەمدەۋ مالىمەتى 2012» دە كورسەتىلۋىنشە، ەلىمىزدە تۋما كەمىستىكتىڭ تۋىلۋ مولشەرى 5.6 پايىز مولشەرىندە بولىپ، ءار جىلى تىڭنان ارتاتىن تۋما كەمىستىگى بار نارەستە شامامەن 900 مىڭ اينالاسىندا. مىنە بۇل ءار مينۋتتا شامامەن 1.7 تۋما كەمىستىگى بار نارەستە ومىرگە كەلەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر ءبولىم تۋما كەمىستىك اۋرۋىنىڭ تۋىلۋ مولشەرى ءالى دە ءۇرتىس جوعارىلاۋ جاعدايىندا تۇر.

دۇنيە ءجۇزى كولەمىندە تۋما كەمىستىك اۋرۋلارىنىڭ شامامەن 7000 ءتۇرى بايقالعان. مۇنىڭ ىشىندە، ەلىمىزدە تاياۋ جىلداردان بەرى ۇنەمى بايقالىپ كەلە جاتقان تۋما كەمىستىك اۋرۋلارىنان تۋما جۇرەك اۋرۋى، كوپ ساۋساق نەمەسە كوپ باشپايلى بولىپ تۋىلۋ، اياقتىڭ جىلقى تۇياعى تارىزدەنىپ ىشكە اينالۋى، ميعا سۋ جينالۋ قاتارلىلاردى اتاۋعا بولادى. وسى 5 ءتۇرلى اۋرۋ جالپى تۋما كەمىستىك اۋرۋلارىنىڭ 25 پايىزىن ۇستايدى. ال، تۋما كەمىستىك انالاردىڭ تۇسىك تاستاۋى، نارەستەنىڭ انا قۇرساعىندا ءولۋى، نارەستەنىڭ شەتىنەۋى قاتارلىلاردىڭ جانە تۋما مۇگەدەكتىكتىڭ ماڭىزدى سەبەبىنە اينالىپ وتىر. 

تۋما كەمىستىكتەن قالاي ساقتانۋعا بولادى؟

تۋما كەمىستىك بۇكىل دۇنيە ءجۇزى نازار اۋدارىپ وتىرعان ماڭىزدى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسىنە اينالدى. دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى تۋما كەمىستىكتەن ساقتانۋ جانە تىزگىندەۋ جايىندا «3 دارەجەلى الدىن الۋ تاكتيكاسىن» ورتاعا قويدى.

1-دارەجەلى الدىن الۋ: تۋما كەمىستىكتىڭ تۋىلۋىن ازايتۋ. مۇندا نەگىزىنەن جۇكتى بولۋدان ىلگەرى جانە جۇكتىلىكتىڭ العاشقى مەزگىلىندە جالپىلىق شارالار قولدانۋعا قاراتىلادى.  بۇل باستىسى دەنساۋلىق تاربيەسىن جۇرگىزۋ، ەڭ ۇيلەسىمدى تۋىت جاسىن تاڭداپ جۇكتى بولۋ، تۇقىم قۋالاۋ جونىندە كەڭەس بەرۋ، جۇكتىلىكتەن ىلگەرگى دەنساۋلىق ساقتاۋ، جۇكتىلىك مەزگىلىندە ۇيلەسىمدى قورەكتەنۋ، راديواكتيۆتىك جانە ۋلى، زياندى زاتتارعا جۇعىسۋدان ساقتانۋ، ينفەكسيالانۋدىڭ الدىن الۋ، ءدارى ىستەتكەندە اباي بولۋ، تەمەكىدەن تيىلۋ، اراقتان تيىلۋ قاتارلى تاسىلدەر ارقىلى، تۋما كەمىستىكتىڭ تۋىلۋىن ازايتۋ.

2-دارەجەلى الدىن الۋ: تۋما كەمىستىگى بار بالالاردىڭ تۋىلۋىن ازايتۋ. مۇندا جۇكتىلىك مەزگىلىندەگى تەكسەرۋ جانە بوسانۋدان بۇرىنعى دياگنوز قويۋ ارقىلى، ىشتەگى نارەستەنىڭ اۋىر دارەجەدەگى تۋما كەمىستىگىن پارىقتاندىرىپ، ەرتە بايقاپ، ەرتە ارالاسىپ، تۋما كەمىستىگى بار بالالاردىڭ تۋىلۋىن ازايتۋعا قاراتىلادى.

3-دارەجەلى الدىن الۋ: تۋما كەمىستىگى بار بالالاردىڭ دەنە فۋنكتسياسىن جاقسارتۋ. بۇل دەگەنىمىز جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ اۋرۋىن ەرتە تەكسەرىپ، ەرتە دياگنوز قويىپ، دەر كەزىندە ەمدەپ، مۇگەدەك بولىپ قالۋىنان ساقتانىپ نەمەسە جەڭىلدەتىپ، اۋرۋ بالانىڭ تۇرمىس ساپاسىن جوعارىلاتۋ بولىپ تابىلادى.

سوندىقتان، تۋما كەمىستىكتەن ساقتانۋدا، ۇرپاق سۇيگەلى جۇرگەن اتا-انالار ەڭ اۋەلى ساپالى پەرزەنت كورۋ تاربيەسىن الۋى، ەڭ ۇيلەسىمدى تۋىت جاسىن تاڭداپ جۇكتى بولۋى كەرەك. جۇكتىلىكتىڭ الدىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋعا كوڭىل ءبولىپ، راديواكتيۆتىك جانە ۋلى، زياندى زاتتارعا جۇعىسۋدان ساقتانۋى، ينفەكسيالانۋدىڭ الدىن الۋى، ءدارى ىستەتكەندە اباي بولۋى، تەمەكىدەن تيىلۋى، اراقتان تيىلۋى كەرەك؛ ال، الدە قاشان جۇكتى بولعان، اتا-انا بولۋ الدىندا تۇرعان جۇبايلار، جۇكتىلىك مەزگىلىندەگى دەنساۋلىق تەكسەرۋىن زاڭدىلىق بويىنشا تىڭعىلىقتى ىستەۋى، جۇكتىلىك مەزگىلىندەگى سارالاپ تەكسەرۋ مەن بوسانۋ الدىنداعى دياگنوز قويۋعا نەمقۇرايدى قاراماۋى كەرەك؛ نارەستە ومىرگە كەلگەن سوڭ، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ اۋرۋىن ەرتەرەك تەكسەرتىپ، ەرتەرەك دياگنوز قويىپ، ەرتە ەمدەتۋ قاجەت.

سوڭىندا بارلىق تۋمانىڭ ون ەكى مۇشەسى ساۋ، امان-ەسەن تۋىلىپ، ساۋ-سالەمەت، شات-شادىمان ەسەيۋىن شىن جۇرەكتەن تىلەيمىز!

اۋدارعان: نۇرگۇل قۇمارقان قىزى

来源：科普中国

翻译：努尔古丽

审稿、制作：古丽美热