كامالبەك بوقان ۇلى

دالا ءتوسى اق كورپەسىن بارعان سايىن قالىڭداتىپ، قىس تۇسكەننەن بەرى تۋعان جەردىڭ قىسقى تابيعاتى، تاماشا كورىنىستەرى كوز الدىما ەلەستەپ، قاراداي ەلەڭدەپ، كونە قىستاۋىمىزداعى قي يسىمەن بىرگە مۇرىنىما سۇرى يسى كەلگەندەي تامسانىپ، اقىرى كوپ تاقات قىلالماي اۋىلعا قۇستاي ۇشتىم.

باسىما كيگەنىم سىرتى كوك قاتيپامەن تىستالعان قىزىل كۇرەڭ تۇلكى تىماق، ۇستىمدەگى قۇندىز جاعالى قاسقىر ىشىكتى كۇمىس ۇزبەلەرمەن بەزەندىرىلىپ جاسالعان كىسەمەن قۇرساپ، سول اتادان قالعان وقشانتاي، داندەكۋىن اسىنىپ، استىما ەسىكپەن توردەي قارا ارعىماق ءمىنىپ، تاريحتاعى قازاقتىڭ كىرەۋكەلى قاس باتىرىنداي، بىردە بايىرعى زاماننىڭ سال سەرىسىندەي، سەيىل سەرۋەنىنە ەرتەمەن جول سەرىگىم ناعىمانىڭ باستاۋىندا جولعا شىقتىم. سامسىعان قالىڭ قاراعايى قار جامىلعان قارلى تاۋداعى سالبۇرىنعا شىققان اڭشىداي قىس مىنەزىن قىزىقتاپ كەلەمىن. شىعىستان شاشىراي كوتەرىلگەن كۇن شۇعىلاسى كەشەعانا جاۋعان اقشا قارمەن شاعىلىسىپ، كوزىڭدى ۇيالتادى. مىناۋ مەن بالا كەزىمدە شىلعا دۇزاق قۇرىپ، قۇرىن قۋالاعان، اناۋ اق توبەنىڭ باسىنان شاڭعى تەۋىپ، اق شانامەن اعىزعان سايىن ساحارادا سان رەت سايران سالعان بالا كۇننىڭ ەڭ قىمباتتى قىزىقتى شاقتارىن وسىندا قالدىرعام. بۇل كۇندەردە ونداي قۇبىلىستاردىڭ بىردە بىرەۋى كوزگە شالىقپايدى. كوك، قىزىل توبەلى بەيقۇت ۇيلەر ساپ تۇزەپ، سايىن دالا تۇگەلدەي قورشامالى جايلىمدارعا اينالعان.

-شىركىن، مىنانداي قىس سەرۋەنىندە بىلالايىنا قوندىرعان بۇركىتىڭ، ەرتكەن ەكى دە ءۇش تازى يتىڭ بولسا قانداي ءسان سالتاناتىمىز جاراسىپ كەتەر ەدى،−دەدىم قارا ارعىماعىمدى سيپاي قامشىلاپ.

−ءيا،سول جايلاردا مەنىڭ ەسىمە ورالىپ كەلەدى، اكەمنىڭ بۇركىتشى شونەي اتانعان اتاقتى قۋسبەگى ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، ول زامانداردا ساياتشىلىق قىستىڭ سەرۋەن سەيىلى،ءسان سالتاناتى بولسا، تاعى ءبىر جاعى ساياتشىلىق تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ ارقاۋى بولعان مىرزا كاسىپ ەسەپتەلگەن قۇسبەگىنىڭ قۇرمەتى مەن مارتەبەسى ءتىپتى دە بيىك بولاتىن. تۇز تاعىسىن قولعا ۇيرەتىپ، تاۋ سەرىسىنىڭ تابيعاتىنان سىر تارتىپ، ءتىلىن ءبىلىپ، ىرقىنا باعىندىرعان عاجايىپ ونەر ەدىعوي،−دەپ اتىن تەبىنگەنىندە، مەنىڭ ويىما ءور ءتوسىن التىن كۇنگە سۇيگىزىپ، شالقاق جاتقان ەرەنقابىرعا تاۋلارىنىڭ باۋرايلارىندا الدە ءبىر قىمباتتى اسىلىمدى جوعالتقانداي تىنتە قارادىم. شونەي بۇركىتشى اتانعان اتامىزدىڭ وسى ولكەدە ايشىقتى ءىزى تاسقا باسقان تاڭباداي قالعان، ەرتەرەكتە اۋىلىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس وسكەن كوڭىلدەرى توعىسقان اكەمنىڭ جان دوسى ەدى، مەنى ات جالىن تارتىپ، ازامات بولىپ قالعاندا ءبىر رەت ساياتقا ەرتىپ شىققانى ءالى ەسىمدە.

مىناۋ سونداعى شونەي بۇركىتشىنىڭ مەنى ساياتقا ەرتىپ شىققانداعى«ءدوڭ سۋات»تىڭ باۋرايى. سول قىرىق جىلدىڭ الدىنداعى كورىنىس سول قالپىندا تەلە ارنادان اعىلعان قارلى تاۋ باۋرايىنداعى اسا قىزعىلىقتى دا اسەرلى كورىنىستەردەي كۇنى كەشە عانا بولعان ىستەي، سۇلۋ سۇرەتتەي كوز الدىما تارتىلا بەردى.
... ءىز قۋالاپ كەلەجاتقانىمىزدا، ۇلپا قارعا ايشىقتالىپ تۇسكەن تۇلكىنىڭ ءىزى بۇرگەندى سايعا كىرگەنى بايقالدى، ءبىز «قاعۋشىنى» سايدا قالدىرىپ، سوناۋ ءبىر بيىك تۇرعىعا بارىپ اتتان تۇستىك. شوكەڭ بۇركىتىنىڭ ءۇش ساي ەتىپ، شەتىن ورنەكتەپ، كۇمىسپەن قۇيمالاپ جاساعان توماعاسىن سىپىرىپ، اياق باۋىن الدى دا، قايراتتى قارا قاناتتارىن ايالاي سيپادى. جىلانىڭ باسىنداي ەتسىز دە ەپسىز باسىن وڭ سولىنا تولعاپ تەز بۇرىپ، اينالاسىن جىلدام شولىپ، جالت-جۇلت ساڭلاقتانا قاراپ، كەرەگە قاناتتارىن شالقايتا جايىپ، ۇشقىن اتقان وتتى كوزدەرىن وسىناۋ ولكەگە تاستاپ، دۇر-دۇر سىلكىنىپ قىرىمنان قىزىل كورگەندەي تىنتە باستادى. ءدال وسى ساتتە تومەنگى بۇرگەندى سايدان قاعۋشىنىڭ ايعايى دا تاۋ ءىشىن زەل-زالا جاڭعىرتىپ بىزگە بەلگى بەردى. وسى قاس-قاعىم ۋاقىتتا قىراندا ايعۇلاقتانىپ، پىشتاكتاپ تىلەنىپ ۇشاتىن ىراي بايقاتتى. ءسويتتى دە، قاناتتارىن قومداپ ۇشا جونەلدى. الدىمەن تۇپسىز زەڭگىر كوككە كوتەرىلىپ، ءبىر ءسات اسپان اياسىن شارلاعان قىران قايتا كوكتەن كولبەي ەڭىستەي سورعالاپ، ءبىر جارق ەتتى دە، ادىرنادان اتىلعان جەبەدەي، زاپقىنىڭ تاسىنداي زىمىراپ قانات قۇيرىعى ىسقىرىپ بارا جاتتى. شوكەڭ اتىن تەبىنگەنىندە مەندە توبىلعى تورىما قامشىنى باسىپ، تاۋدان اققان تاسقىن سۋىنداي ەكپىندەپ ەڭىستەي تارتتىق. بۋرىن كورمەگەن بار قىزىقتان قۇرعالاتىنداي بار تاماشانى ءوز كوزىمەن كورۇگە ۇمتىلامىن. ومبى قاردى سويداقتاتا ور قويانداي ورعىتقان اتىمدا جىرا-جىلعالاردان سەكىرىپ ءوتىپ، قۇيىنداي قۇيعىتىپ كەلەدى. ءبىر قاراسام قارسىداعى قاپتالدان ىرا تومەن قاراي اقشا قار بەتىنە تارتىلىپ باراجاتقان قىزىل جىپتەي جولاق سالىپ قىزاراڭداعان قىزىل تۇلكى دە جان ۇشىرىپ بارادى ەكەن. وسى ءسات قىراندا قايتا شىرقاۋ كوككە، شىعانداپ تاعى ءبىر رەت شارق ۇردى دا، زەڭگىر كوكتەن قايتا سورعالاپ تۇلكىگە تونە بەردى. ءبىز كەلگەندە تۇلكىنى ءبىر اياعىمەن تاڭىنان بۇرىپ، شىقشىتىنان تەگەۋرىنىن سالعان بۇركىت تۇلكىنىڭ جانىن جاھنامعا جونەلتىپ ۇلگىرتىپتى. بۇل قىزىققتى سىرتتاي تاماشالاپ كورگەن اڭشىلاردا ساي سالادان سەڭدەي اعىلىپ كەلىپ جاتىر.

شوكەڭ قۇسىنا قىزىل توعىتىپ بولعانسوڭ تۇلكىسىن مەنىڭ قانجىعاما بايلادى. بۇل جورا-جوسىنعا مەن ءدان ريزا بولدىم. شوكەڭنىڭ باستاۋىندا تاعى دا سونى ورىسكە ءىز تاستادىق. ءبىر قىستا وسى وڭىردەن 100 دەن استام تۇلكى الاتىن سول كۇنى شوكەڭنىڭ قىرانى قاتارىنان 8 تۇلكى الدى. ءار رەتكى قىراننىڭ تۇلكىگە شۇيىلگەندەگى قىزىقتى كورىنىستەرنىڭ بارلىعى كوز الدىمدا ءماڭگى ۇمتىلماي قالىپ قالدى. بۇركىتشى شونەيگە ەرىپ ساياتشىلىق قىلعان سول ءبىر كۇننىڭ اسەرى ءتىپتى ماعان مول بولدى، وسى ءبىر ومىرىمدەگى ۇمتىلماس ەستەلىگىمدەي، اق قاعازداي جايىلعان دالا داپتەرىنەن قايتا وقىپ كەلەجاتقاندايمىن، سول 40 جىلدىڭ الدىنداعى ساياتشىلىق قىلعان ءبىر كۇننىڭ كورىنىستەرىن كوز الدىما ەلەستەتىپ، «ساياتشى»دەگەن وسى جولى كوكىرەگىمنەن مىناداي ولەڭ شۋماقتارى ءتوگىلدى:
بىلالايىنا مىقتاپ قوندىرعان،
تۇلعاسى-اي قىران بۇركىتتىڭ.
ويىمدى وڭعا بۇرعىزعان.
قۇسبەگىمەن قىرعا ءبىر شىقتىم.

ءىز شالعان تاز ءيت الدىدا،
بىرقانشا قىرات بەلدى استىق.
شارلايدى ماڭىن قىران دا،
شابىتتى قۇستىڭ دەسى ارتىق.

توماعاسىن الىپ سىپىردى،
تۇرعىعا شىعىپ ءبىر بيىك.
پىشتاكتاپ قىران قومداندى،
مىنەزى ءتىپتى تۇڭعيىق.

قاناتىن جايىپ شىقتى ورلەپ،
ۇقساتتىم جەلگە ەكپىنىن.
بارادى سوناۋ كوكپەڭبەك،
قاق ءتىلىپ اسپان تولقىنىن.

بەتكە الىپ ۇشىپ تاۋ جاقتى،
سەرىسى كوكتىڭ تاعىسى.
قيىردان شالىپ قىزىلدى،
ىلەرى جەردىڭ«اكىسى».

بيىكتەپ شىرقاپ الدى دا،
قىران كەنەت ساڭق ەتتى.
توسكە ورلەگەن تۇلكىگە،
ءتۇيىلدى كوكتەن جارق ەتتى.

تاس تۇياق ءىلىپ اكەتتى،
قىزىل جالىن-تۇلكىنى.
جەر تاعىسى قارمانىپ،
قارماقتا جاتىپ بۇلقىندى.

شابىستى تاۋدان اڭشىلار،
جەل كوتەرىپ ايعايىن.
باسىلدى اتقا قامشىلار،
ابايلار ەمەس جەر جايىن.

اتىلعان قىران سول ساتتە،
تۇلكىنى ءبۇردى اشۋلى-اق.
جوڭكىلگەن تاسقىن سۋىنداي،
اڭشىلار جەتتى جاپىرلاپ.

جىبەردى قىران ساڭق ەتىپ،
استىندا تۇلكى سىلقيعان.
قۇسىنا قىزىل توعىتىپ،
ساياتشى تۇر جىميعان.
ساۋعانى كىمگە بايلايدى؟
دامەلى ءبارى بۇل سيدان...
شوكەڭ سول جولعى اڭگىمەسىندە:

−مەن ومىرىمدە التايدىڭ اقيىعى، جايىردىڭ شۇڭعىل قاراسى، نارىننىڭ اق شەگىرى، كۇنەستىڭ قاۋسىرما قاراسى، باركولدىڭ قىزىل شەگىرى، بايتىكتىڭ مۇز بالاعى، قالبانىڭ قارا شەگىرى، بوعدانىڭ جالباۋىر قاراگەرى بار نەشە الۋان قۇس تۇرىن ۇستادىم. ال مىناۋ سولاردىڭ ىشىندەگى جارعاق ماڭدايى كوتەرىڭكى، قىلىش تۇمسىق، بولات توپشى، سەگىز نايزالى، قيىپ تۇسەر قىرىق قىلىشتى، قىل باسىندا قىلشىلداپ تۇرعان قۇزعىن مۇرت، تەمىر قانات، شوقپار سان، جۋان ءسىڭىرلى، كەر اۋىز ەڭ قىرانى وسى ەدى، مۇنى مەن مىناۋ ەرەن تاۋدىڭ بۇلت بۇركەنىپ، بۇلدىراپ كورىنگەن قۇزار شىڭنىڭ توبەسىنەن، جانىمدى شۇپەرەككە تۇيىپ، بەلىمە التى ارقان بايلاپ، جاقپار-جاقپار قارا جاڭقا تاسىنان تۇمسىعى قوڭىرايعان الا قانات بالاپان كەزىندە ۇيادان العان قول بالا ەدى. بالام، بىزدىڭ ارعى اتالارىمىز ءوز كەزىندە قۇسبەگى بولعان. مەنىڭ اكەم بۇركىتتىڭ ءبىتىم تۇلعاسىنان ناعىز قىراننىڭ بەلگىلەرىن، ەرەكشە قاسيەتتەرىن ءداپ باسىپ تانىپ، بابىن تاۋىپ، ءتىلىن ءبىلىپ، ىرقىنا كوندىرە الاتىن، اتى الىس-جاقىنعا ايگىلى قۇسبەگى بولاتىن، ساياتشىلىق ات ۇستى سەرۋەن سەيىلى، ءتىڭ تىرشىلىگىمنىڭ تىنىسى ىسپەتتى ماعان كوپ نەسىبەسىن سيلاعان قىزىعى مول كاسىپ بولدى،-دەگەنى ءالى ەسىمدە.
مىنە بۇگىن سول قۇسبەگى اتامىزدىڭ بالاسى ناعىمان ماعان بىراز سىر ۇشىقتارىن سۋىرتپاقتاي ءتۇستى:

− اكەم مىناۋ ساياحات كاسىبى ءوز جەرىمىزدىڭ ەرەكشە ابزالدىلىعى رەتىندە دامىتىلىپ، اۆتونوميالى رايون وتكىزىپ العاننان كەيىن بۇل كۇندەرى باس اياعى ات شاپتىرىمداي ۇلۋجانعا ۇشقان قۇسپەن جىبىرلاعان ءتىرى جاندىك وتە الماستاي ەتىپ، اينالا سەمەنت دىڭگەككە تارتىلعان بولات تورمەن قورشالىپ، جايلاۋدىڭ تورىنە، كىرە بەرىس اۋزىنا ساياجاي قۇرىلىسىتارى سالىنىپ، قاقپا ورناتىپ، مەملەكەت دارەجەلى تابيعي قورىق رايونى، بەس جۇلدىزدى ساياجايعا اينالدى. وسى تۇستاردا ۇكىمەت ورىندارى اكەمدى جاز جايلاۋدا كيىز ۇيىمەن كوشىرىپ الۋعا قۋزاپ، ساياحاتشىلارعا بۇركىتىن، قازاقتىڭ بايىرعى تۇرمىس ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا مادەنيەتىن كورسەتۇگە جوعارى ەڭبەك اقىمەن ۇسىنىس ەتكەن ەدى، بىراق ءبىر بەتكەي مەنىڭ اكەم:«بۇركىتىم دە، مەندە كارتەيدىم، بۇل شاققا كەلگەندە مەن كيەلى قۇسىمدى قولدان قولعا ءوتكىزىپ، كورىنگەننىڭ قول جاۋلىعى قىلالمايمىن» دەپ بارماي قويدى. اقىرى قۇسى قارتايىپ، 38 جاسقا شىققاندا ءبىر قوزىسىن قۇسىنا اتاپ سويىپ. «قوناعاسى»ن بەرىپ، بوستاندىققا شىعارىپ، وسى ۇلى تاۋىنا اپارىپ اياق باۋىن الىپ،«قوش بول دوسىم»دەپ قويا بەردى. وىسدان كوپ وتپەي، سول جىلدىڭ كۇزىندە اتام دا 82 جاسىندا قايتىس بولدى. مىنە اتامنىڭ قابىر باسىنادا كەلىپ قالدىق،−دەدى اتىنىڭ تىزگىنىن تارتا بەرىپ.

الدىڭعى جاعىمىزداعى قوڭىر ءدوڭنىڭ ۇستىندەگى ءبىر اۋىل بولىپ جاتقان اتا-بابالارىمىزدىڭ، تۋىس تۋعاندارىمىزدىڭ زيراتىنا تاياپ كەلىپ اتتان تۇستىك. سىرتى تەمىر راشاتكامەن قورشالىپ، اتىرابى اق كىرەۋكە قارمەن اپتالعان، دۇنيەگە كەلگەن، دۇنيەدەن وتكەن اي، جىلى انىق ايشىقتالىپ جازىلعان مارحۇمنىڭ قابىرىنا تىزەمدى بۇگە بەردىم. وسى ءسات مارحۇممەن وسىدان 20 جىلدىڭ الدىندا تاعى ءبىر رەت اسىل جۇزدى بەت كورىسىپ، ءبىر تۇن بىرگە بولعانىم ەسىمە ورالا كەتتى؛ ءدال وسى جەلتوقسان ايىنىڭ اياق شەنىندە بولاتىن. قىزىمەت بايلانىسىمەن جۇرىپ كەشقۇرىم بورتىڭكە اۋىلى شيلوزەك قىستاعىنداعى اكەمنىڭ وت باسىنا بارا قالدىم. ۇيگە كىرىپ كەلگەنىمدە ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا دەمەي تويعا كەلگەندەي ۇي تولى ادام جينالىپتى. العاش كوزىمە تۇسكەنى تەرەزە جاققا تۇعىرعا وتىرعىزىپ قويعان قارا بۇركىت بولدى. مەن بۇركىتكە ءار الۋان ويدا تاڭىرقاي قاراپ تۋرعانىمدا قىران مەنى قارسى العانداي ەكى كوزىنەن وت شاشىپ، ەكى يىعىن قومداپ قويىپ، ەكى قاناتىن ەكى مەتردەي ەكى جاققا جايىپ جىبەردى دە قاناتىن قاعىپ-قاعىپ قالعانىندا قاناتىنان داۋىل تۇرعانداي ءۇيدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعاردى. سودانسوڭ پىشتاكتاي جونەلدى. ءبىر قاۋىم ۋاقىت قىراندى قىزىقتاي تۋرىپ قالعان مەن ەندى ءۇي ىشىنە كوز سالعانىمدا ءتور الدىندا تۇلكى تىماقتى الپىستار شاماسىنداعى ات جاقتى اجارلى ادامنىڭ كەڭ مول جايىلعان داستارقان باسىندا توپ ورتادا اڭگىمە شەرتىپ وتىرعانىن اڭعاردىم. اكەم قولىنداعى تۇمسىعىنان ءالى قان داعى كەپپەگەن جۇندەرى قىزىل الاۋ شاشقان قىزىل تۇلكىنىڭ تەرىسىنە قىزىقتاپ قارايدى. قازاندا سۇرىنىڭ يىسى اڭقىپ، تەلەۆيزوردان دانەش راقىشتىڭ ورىنداۋىندا «اڭشىنىڭ جىرى» اتتى ءانى اسقاق داۋىسپەن شارىقتاپ، ۇي ىشىن ءبىر تۇرلى كوڭلدىلىك كەرنەگەن. مەنى بالا كەزىمدە ءبىر كۇن ساياتقا ەرتىپ شىققان شونەي بۇركىتشىنى تاني كەتتىم دە، سالەم بەرىپ، قول الىستىم. مەن سول كۇنى شوكەڭنىڭ ساياتشىلىق ومىرىندەگى قىزىقتى حيكايالارىنان، ەتنوگراپيالىق مەكتەپتىڭ ەسىگىن تاعى ءبىر رەت اشقانداي، ەمىن-ەركىن اڭگىمە تىڭداپ، سۇحباتىمىزدان ءومىردىڭ ۇمتىلماس ەستەلىگى قالعانداي بولدى.

تۇندەگى جاۋعان اقشا قار «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەگەندەي تاعى دا ءبىر قانسوناردىڭ بولاتىنان دەرەك بەرىپ تۇرعانداي ساياتشىنى تاڭ شەتى سوگىلمەي تۇرعىزدى. شوكەڭ تەز قيمىلداپ بۇركىتىن بىلالايىنا قوندىرىپ، قارلى تاۋدى بەتكە الىپ اتتانا بەردى.

وسى كەزدە كۇندە شىعىستان شاشىراي تۋعان ەدى. مەن قارا تۇلپارىن باستىرىپ باراجاتقان شونەي بۇركىتشىنىڭ سوڭىنان تەرەڭ ويعا شومىپ، ۇزاق قاراپ تۇردىم. باقسام بۇل جىلداردا قاتارى تىم سيرەپ كەتكەن ەرەنقابىرعا القابىنداعى ءايگىلى قۇسبەگىلەرى، بەيزاتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ مۇراگەرلەرى، شونەيدەي بۇركىتشىلەر ساۋساقپەن ساناعانداي ساناۋلى عانا ەكەن. كوك ەركەسى، دالا تاعىسىن وزىنە باعىندىرىپ، الاقانىندا ويناتىپ، اسپانىندا قالىقتاتىپ، قايتادان قولىنا قوندىراتىن نەتكەن اسىل قاسيەت يەسى دەسەڭىزدەرشى! وسىنداي كيەلى قۇستىڭ تابيعاتىن، ەرەكشە قاسيەتتەرىن مەڭگەرىپ، قۇسىنىڭ ءدىلىن ءبىلىپ، ءتىل تابىسا الاتىن بۇل نەتكەن سىرلى ونەر دەسەڭىزشى! بۇل نەتكەن قۇدىرەتتى كۇش دەسەڭىزشى! قۇس جانىنىڭ ينجەمەرىندەي شونەي قۇسبەگى دە دۇنيەگە سيرەك كەلەتىن ءتىلسىم قۇبىلىس سىندى. ول بەينە مىناۋ ەرەن تاۋدىڭ قارت قىرانى سەكىلدى اسقار شىڭى كوك تىرەگەن قۇز-قيالارعا قانات قاققان سايىن ءور تۇلعاسى بيىكتەپ، بارعان سايىن كوز ۇشىمدا اسقاقتاپ بارا جاتتى.