سەرىك تۇرسىنالى ۇلى

ورتەكەس تۇلپار مادەنيەت مۇراجايى-شينجياڭ وڭىرىندەگى بىردەن ـ ٴبىر جىلقى مادەنيەتىن تانستىراتىن ارناۋلى مۇراجاي. بۇل مۇراجاي 2016 ـ جىلى سالىنعان. قۇرىلىستىڭ جالپى اۋماعى 8250 شارشى مەتر، قۇرىلىستىڭ سىرتقى ٴپىشىنى كوككە كوتەرىلگەن تۇلپار بەينەسىن ەلەستەتەدى.

بۇل مۇراجاي-ورتەكەس تۇلپارى مادەنيەتىن تانىستىراتىن ماڭىزدى تەرەزە، ورتەكس تاريحى، ىلە جىلقىسى جانە جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ تاريحىنىڭ شوعىرلى ايگىلەنۋى، قوعامداعى ءار ۇلىت بۇقاراسىنىڭ ورتەكەستى تۇسىنۋ، تۇلپاردى تۇسىنۋىندەگى ماڭىزدى ورىن. سونداي ـ اق، ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى جىلقى مادەنيەتى مەن جىلقى عىلىمىن زەرتتەيتىن مامان ـ وقىمىستىلاردىڭ عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋىندەگى جانە عىلمي اۋىس- كۇيىس جاساۋىنداعى ماڭىزدى تۇعىر.

جىلقى جۇڭگونىڭ مادەنيەتىندە، كوركەمونەرىندە، سونداي-اق ادامداردىڭ وندىرىسىندە، تۇرمىسىندا توتەنشە ماڭىزدى ورىندى يەلەيدى. ول ادامزاتتىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ٴبىرى. جۇڭگولىقتاردىڭ ساناسىندا، جىلقى تەك ٴبىر ٴتۇرلى قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، جىلقى اسىل قاسيەت پەن ەكپىندەي ىلگەرىلەۋ رۋحىنىڭ سيمۆولى. ورتەكەس » تۇلپارىنىڭ « دەنە ٴبىتىمى شىمىر، سىمباتى، بويشاڭ، مىنەزى جۋاس، جىلدامدىعى تەز، شىدامدى، توزىمدى كەلەدى. ورتەكەس تۇلپارى كەڭ ساحارادا سان مىڭ جىل ادامزاتپەن بىرگە جاساپ، ورتەكەستىڭ تاريحىنا وشپەس شۇعىلالى داستان جازدى. حان ۋدي كەزىندە » تۇلپار جىرىن « جازىپ، ورتەكەس تۇلپارلارىن ماداقتاعان. بۇل اسەم جىر جولدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلىپ كەلەدى.

مۇراجايعا كىرگەندە، ەڭ اۋەلى، ٴبىر توپ جىلقى ٴمۇسىنى كوزگە تۇسەدى. بۇل توپتىق مۇسىندە ٴتورت جىلقىنىڭ كوككە شاپشىعان بەينەسى تارتىمدى سومدالعان. مۇسىن نەگىزىنەن تۇلپار جىلدامدىعىنىڭ كوركەمدىگىن، كۇش ـ قۋاتىنىڭ كوركەمدىگىن بەينەلەپ، ورتەكەس ۇل ـ قىزدارىنىڭ اۆانگارد، ەرلىكپەن كۇرەس جاساپ، بەرەكە ـ بىرلىككە كەلگەن تۇلپار رۋحىن ايگىلەگەن.

ورتەكەس تۇلپار مادەنيەت مۇراجايى-بەتاشار زالى، حان پاتشالىعى داۋىرى بەينەلەنگەن زال، تاڭ پاتشالىعى داۋىرى بەينەلەنگەن زال، چيڭ پاتشالىعى داۋىرى بەينەلەنگەن زال، جىلقى شارۋاشىلىعى زالى جانە عىلىم جالپىلاستىرۋ ىقپالداستىق زالى سىندى 6 ۇلكەن كورمە زالىنا بولىنگەن بولىپ، جىلقىنى باستى تاقىرىپ ەتە وتىرىپ، جىلقى مادەنيەتىنىڭ ٴمانىن جان-جاقتىلى ايگىلەيدى. كورمە زالىندا ورتەكەس وڭىرىندەگى جىلقىعا قاتىستى 2000 نان استام كىتاپ، ناقتى زات، كوركەم جازۋ، سىزبا سۋرەت جانە فوتو سۋرەت، سونداي-اق، ورتەكەس وسى زامانعى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىندا قول جەتكەن تابىستارى تولىق كورسەتىلگەن.

ورتەكەس تۇلپار مادەنيەت مۇراجايىندا، جازۋ، سۋرەت، كەسكىن، زات، مودەل، ٴتىپتى اقىلدى زەردە جۇيەسى سياقتى كوپ ٴتۇرلى فورمالارمەن كورەرمەندەرگە تۇلپار مادەنيەتى مەن تاريحن بارىنشا جاندى تۇسىندىرەدى.

جىلقى مادەنيەتى جونىندەگى فوتو سۋرەت كورمەسى، سونداي-اق توراپ ارقىلى كىتاپ وقۋ بولمەسى دە بار. ونىڭ ىشىنە كىرسەڭىز بەينە كىتاپ تاۋىنا شىققانداي، ءبىلىم تەڭىزىن جۇزگەندەي كۇي كەشىپ، تامىرى تەرەڭ تۇلپار مادەنيەتىنەن سۋسىنداپ، قايتقىڭىز كەلمەيدى. سونداي-اق، بۇل ارادا تاريحتا تۋىلعان اسەرلى ۋاقيعالاردان ءلاززات الىپ، وي ـ سانانى بايتاسىز.

1976-جىلى 7-ايدىڭ 28-كۇنى، حىبي ولكەسىنىڭ تاڭشان قالاسىندا 7. 8 بال جەر سىلكىندى. زات تاپشى، بارلىق كاسىپ گۇلدەنۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعان سول جىلدارى، جەر سىلكىنگەننەن كەيىن، تاڭشان قالاسىنا قىرۋار تاسىمال قۇرالدارىن شۇعىل قاجەت ەدى. ازاتتىق ارميا باس ارتقى شەپ قامداۋ ٴبولىمىنىڭ بۇيرىعىنا ساي، موڭعۇلكۇرە اۋدانى دەرەۋ 63 جۇمىسشى-قىزمەتكەردى ۇيىمداستىرىپ، ٴشول دالانى ەندەي ءوتىپ، قارلى شىڭ، مۇزدى الاپتان اسىپ، 48 كۇن دەگەندە، 3000نان استام تۇلپاردى تاڭشان قالاسىنا جەتكىزىپ، تاڭشاندى قايتا قۇرۋعا تەگىن كومەككە اتاپ، ٴوندىرىستى قالپىنا كەلتىرۋ، قالانى قايتا قۇرۋدا ماڭىزدى رول اتقارادى.

« تاڭشان ەڭبەك گازەتىنىڭ» 1977-جىلى 8-ايدىڭ 29-كۇنگى سانى، 4-بەتتە باسىلعان « 10 مىڭ شاقىرىمنان كومەكە كەلگەن تۇلپارلار- ارميا مەن حالىقتىڭ دوستىعىن تەرەڭدەتتى » ماقالا جانە 1977-جىلى 9-ايدىڭ 27-كۇنى جاريالانعان « 10 مىڭ شاقىرىمنان كەلگەن تۇلپارلار» دەگەن ماقالادا قاتىستى احباراتتار ايتىلعان.

قازىر جىلقى ماڭىزدى كاسىپ رەتىندە ساياحات، دەنە تاربيە باسەكەسى، بيولوگيالىق ٴدارى-دارمەك، عىلىم جالپىلاستىرۋ تاربيەسى قارتارلى سالالاردا وراسان زور رول اتقارۋدا. ورتەكەستە بۇل كۇندەرى جىلقىعا قاتستى مەملەكەتتىك، اۆتونوميالى رايوندىق جىلقى شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكا نىسانىنان 16 سى اتقارىلىپ، جالپى ٴبىر ميلليارد 200 ميلليون يۋان قارجى قوسىلدى. جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىق داشۋەسى، شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىق داشۋەسى سياقتى جوعارى دارەجەلى وقۋ ورىندارىنىڭ جىلقىنى ارناۋلى زەرتتەۋ ورىندارىمەن تىعىز سەلبەسىپ، ٴوندىرۋ، وقىتۋ، زەرتتەۋ جۇيەسىن ورناتىپ، جىلقى شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكاسىنان قامال الۋدى جانە شوعىرلى كادەگە جاراتۋدى ىلگەرىلەتىپ، ەلىمىزدەگى بىردەن ـ ٴبىر ءمىنس جىلقسىنىڭ ناسىلىن جەتىلدىردى.( NY/T2831-2015)

سونىمەن بىرگە، جىلقى جۇقپالى تۇماۋى سياقتى ارناۋلى ۆاكسينالار مەن جىلقى اۋرۋىن الىستان ەمدەۋ جۇيەسى جالپىلاستىرىلىپ، ىلە جىلقىسىنىڭ تۇقىمىن تىركەۋ جۇمىسى باستالىپ، بىرلەسكەن جوعارى وقۋ ورىندارى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ جەرگىلىكتى ولشەمىنەن 31 ىن جاريالاپ، مەملەكەتتىك جىلقى شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىندا جاڭالىق اشۋ بىرلەستىگىنىڭ باس جۇلدەسى مەن اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ » ورتەكەس تۇلپارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ جاعراپيالىق بەلگىسىنە « يە بولىپ، جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ ٴارى تەز، ٴارى جاقسى دامۋىنا عىلىم ـ تەحنيكالىق تىرەك ازىرلەدى. 1993- جىلى ىلە جىلقىسى مەملەكەتتىك اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى جاعىنان « مەملەكەت دارەجەلى ٴتۇيىندى ناسىلدى مال، قۇس جەتىلدىرۋ ورنى » بولىپ بەلگىلەندى. قازىر ورتەكەس مەملەكەتتىك قۇرمەت قاراۋىلى جىلقسىن جەتىلدىرۋ بورىشىن ارقالاپ وتىر.

 جىلقى-تىنباي كۇرەسۋدىڭ، تالىقپاي تالپىنۋدىڭ سيمۆولى. جىلقى جاپا ـ ماشاقاتقا ٴتوزىمدى، ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەۋگە ۋاكىلدىك ەتەدى........
وسى ارادا كورەرمەندەر ٴداستۇرلى مادەنيەتتىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ، ورتەكەسكە بولعان ساعىنىشىن تەرەڭدەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا ورتەكەس تۇلپارىنىڭ » ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول « دامۋ ستراتەگياسى جولىندا جۇيتكۋى، ٴسوز جوق، وزگەشە تۇسكە ەنەدى! ورتەكەس ۇلاندارى كورىكتى جۇڭگو ارمانىن ارقالاپ، جەلكەن جايىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋ ساپارىندا ەرلىكپەن العا باسادى!

موڭعۇلكۇرە اۋداندىق توعسپالى مەديا ورتالىعى