-وي، كوكەم سەن باياعى ٴوزىمنىڭ جاقسى كورەتىن قارىنداسىم ەكەنسىڭ عوي، قايدان جۇرسىڭ؟ ءجۇرشى تاڭەرتەڭگى استى اناۋ توعايداعى ساياجايدان جەپ كەلەيىك ـ دەپ تۇنىمەن اشتى ساسىق سۋعا شىلقا بوككەن، باسىنىڭ اڭكى ـ تاڭكىسى شىققان، بالپيعان ەكى سانىنىڭ شۋدالى بالاق ءجۇنى تىرسەگىن جاپقان جۇندەس، بۋىندارى شورماقتالا بىتكەن، سىرت كوزگە ۇسقىنسىزداۋ، ەكى كوزى قىپ ـ قىزىل بولىپ قۇردىڭ ارتىنداي ايلانىپ كەتكەن، باس جۇنىنىڭ ۇيپا ـ تۇيپاسى شىققان. الپاڭ ـ سالپاڭ، جوتاسى دۇڭكيگەن، تابانى تاربيعان، قاباعى تۇكسيگەن، موينى جۋان، قارنى قانپيىپ، جاعىمپوزدانا ىرجىڭ ـ ىرجىڭ ەتىپ، كىشكەنتاي قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ:
ـ «سۇلۋدى كورگەن سايىن كوپسىنبەيمىن،
ءومىرىم ويناپ ـ كۇلىپ ءوتسىن دەيمىن.
كوڭىلىمدى ەشكىمدە قالدىرعان جوق،
ساعاندا سوزعان قولىم جەتسىن دەيمىن»،-دەپ قىلمىڭدايدى. ەستىگەن جەردەن وت الىپ، قوپاعا تۇسكەن تالدىرماشتا، بەلى قىلدىرىقتاي، قاسى-كوزى قيىلعان، سۇيكىمدى دە سۇلۋ شونجىك:

    -اعاي نە سويلەپ، نە ساندالىپ تۇرسىز؟ بۇل نە قىلعانىڭىز؟ قالاي ايتقانىڭىز، جولىمدى توسپاڭىز، مەنى نە كورىپ قالدىڭىز، باسقالاردىڭ قول جاۋلىعى ەمەسپىن، جونىڭىزدى، جولىڭىزدى، قۇربى-قۇرداسىڭىزدى تاۋىپ سويلەڭىز، تۇرىڭىزگە قاراپ بارىپ ساندالىڭىز، اۋزىم بار دەپ وتتاي بەرمەڭىز، مەنىڭدە سىزدەي اكەم مەن اعام بار، جونىڭىزگە قاراپ سويلەڭىز، العاي ـ شالعاي سويلەيسىز عوي الجىعاننان قالايسىز؟ «الجىعان ايۋ توعايعا تۇسەدى» ـ دەۋشى ەدى، ءوز جولىڭىزدى تاۋىپ ٴجۇرىڭىز، ٴوزىڭىز بارا بەرىڭىز، جولىڭىز انە ـ دەپ بۋلىعا باس تەرىسىن قاپتاپ، اشۋلانىپ، قاتتى سىلكىپ تاستاپ ءجۇرىپ كەتتى.

    قىزارىپتا قويماعان، بەتى تۇيەنىڭ تابانىناندا قالىڭ الجىعان سارى ايۋ اياعىنىڭ باسىنا ءبىر قاراپ الدى دا: ـ مىنانىڭ ايتىپ تۇرعان ءسوزىن قاراي كور، وزىنىڭ تۇرىنە قاراساشى، نە جەتىسىپ تۇر، بوي دەسە بويى جوق، ويى دەسە ويى جوق، قانداي نەمە، اسقا شاقىرسام نە دەيدى، شاقىرعانعا زار بولسىن، ءوزىم بارا بەرەيىن ـ دەپ بىرتيعان جۋان مويىنمەن بۇرىلا قارادى دا باسىن تومەن سالاقتاتىپ بالپاڭداپ، سالىندىسى سۋعا كەتىپ، اقىرىن باسىپ، ورماندى ارالاپ، جالعىز اياق جولمەن كەلە جاتسا ءبىر پايكەل (بۇعىنىڭ ۇرعاشى ءتولى) كەزىگىپ قالماسى بارما، سۇلۋ كورسە ءوزىن ۇستاي الماي قالاتىن ادەتىنە باسىپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ بارىپ، قىزىعىپ كەتكەن «كورگەننەن كوز اقى الاتىن» سارى ايۋ : سالەمەتسىڭ بە؟ اقۋالىڭ قالاي، سەن الدىمان كەزىگەدى عوي دەپ ءۇش ۇيىقتاسام دا تۇسىمە كىرمەپ ەدىڭ، جاقسى بولدى عوي، توعايدان شوپتىڭ تامىرىن قازىپ جەيىكشى-دەپ مونتانسىپ، كانىككەن اككىلىگىنە باسىپ، قاسىىنا جەتىپ كەلگەندە، ونىڭ ساسىق اۋزىنان جيىركەنگەن پايكەل:

    -وي بوي قالاي سويلەيسىز-دەپ اۋزىن باسىپ تەرىس قاراپ، -ومىرىمدە ءشوپتىڭ تامىرىن جەپ كورمەپتىم. مىنا ۇيالى تەرەكتى توعايدىڭ ىشىندە شىرىك اۋىز، الجىپ جۇرگەن سىزدىڭ قاسىڭىزدا جۇرگەنىم ۇيات قوي، باسقا اڭ ـ قۇستار كورسە مازاق قىلار، الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋدىڭ قاسىندا نە عىپ ءجۇر دەپ بەتتەرىن شىمشىسا نە بەتىمدى ايتامىن، «قۇمىرسقانىڭ تاس باسقانى تاڭىرگە ايان» دەگەن عوي، اتىڭىزدى دۇيىم جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، وسى قىلىعىڭىزدى قاشان قويار ەكەنسىز. اتىڭىزعا زاتىڭىز ساي حايۋانسىز. نە جەسەڭىز سونى جەڭىز، سىزبەن ەرىپ بەتىمدى تۇسىرەتىن شامام جوق، اۋلاق ٴجۇرىڭىز ـ دەپ جالت بۇرىلىپ قاشا جونەلدى. ساسىق سارى ايۋ ەندى قايتتىم دەپ تەرەگى قالىڭ اتالى توعايىندا جەر تىمىسكىلەپ قالا بەردى.

    الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋدىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭساعانى، قاي-قايداعى ۇرعاشىلاردى يىسكەلەپ بىرگە ءجۇرىپ، سولاردان لازاتتانۋ، وزىنىڭ ءتۇر ـ تۇلعاسىنا، دوداـ دوداسى شىعىپ كارتەيىپ، سازىرايعان تاباق بەتىنىڭ قىتىعى كەتىپ، ءاجىم باسىپ، اۋزىندا ءتىسىدە قالماي، الجىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى، ارتىنا قارامايدى. قالىڭ ورمانداعى كەز ـ كەلگەن تەرەكتىڭ تۇبىندە جاتقانىنا ءماز. جامان ادەتى دوستارىنىڭ ارتىنان وسەك ايتۋعا قۇمار، باسقالاردى كەلەكە ەتۋ ارمانى، ءوزى ايتىپ ءوزى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى. «قاتىننىڭ قارى، ەردىڭ قورى كۇلكىشى» ـ دەگەندەي جاباعى ءجۇنى تۇسپەگەن ۇرپيگەن ساسىق سارى ايۋ ەلدىكىن جەگەندى پايدا كورەدى، ءوزى ەشكىمگە ءنار تاتىرمايدى. قىشىرى كەتكەن قۋ ءتىلىن ەمىزىپ، قۋتىڭداۋدى كۇيىتتەپ جۇرگەندە جولداستارى سىلەۋسىن، قاسقىر، تۇلكىلەرلەر جاتقان جەرىنەن كەزىگىپ : ـ ەي الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ سەندە تىشقان مۇرىنىن قاناتساڭشى، اسىڭنان اۋىز تيگىزسەڭ بىردەمەڭ كەتەمە ـ دەپتى سويتسە، قاشقالاقتاپ جولاتپاپتى، بۇل قىلىعىنا قاتتى كەكتەنگەن سىلەۋسىن اشۋعا بۋلىعىپ تۇرىپ:

ـ «ىشىندە كوپ قايۋاندى جاراتپاي ءجۇر،
قوراداعى مالدارىن ساناتباي ءجۇر.
ەكى جىلداي قاسىندا ەرسەك تاعى،
ءالى دە تىشقان مۇرىنىن قاناتباي ءجۇر»،-دەپ ولەڭدەتىپ جۇرتقا ونىڭ ءنار تاتىرمايتىندىعىن تاراتىپ جىبەرسە، ءمىز باققاندى قويىپ، الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ جولبارىسقا بارىپ مۇڭىن بىلاي دەپ شاعىپتى:

    -مەنىڭ جال اقىم نە ءۇشىن پىلدەن تومەن، ول نە تىندىردى مەنىمەن ۇقساس ەڭبەك ەتىپ ءجۇر عوي، قارشادايىمىزدان تەڭ ءوسىپ، بىرگە جاساپ كەلەمىز، ەكەۋمىزدىڭ جاسىمىزدا، جىلىمىزدا، ىستەگەن ىسىمىزدە ۇقساس، بارىس جىلداسپىز ـ دەپتى. بۇنى تىڭداعان جولبارىس:

    -الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ كوزىڭە ايتىپ قويايىن، اۋزىڭدى ارانداي اشىپ الىپ، كورىنگەننىڭ ارتىن قازعانعا ءماز ەكەنسىڭ. تىنىش جۇرسەڭ بىردەمەڭ كەتەمە، قاشان بولسا وسەك ايتىپ جۇرەسىڭ. وسىنداي قىلىعىڭدى نەگە قويمايسىڭ؟ اۋزىڭا اتا ساقالدىڭ شىققانىن، ۇلكەيگەنىڭدى، اۋىلداعى اتى شۋلى ەكەنىڭدى بىلمەيسىڭ بە؟ ءار كىمنىڭ وتى باسقا، ءجۇرىس ـ تۇرىسى بولەك، ونىڭ قازانىنا سەن اس سالىپ بەرىپ جۇرگەن جوقسىڭ، باسقالاردا نەڭ بار، تىزگىنىڭدى تارتىپ تىنىش جۇرسەڭ بىردەمەڭ كەتەمە ـ دەپ كوزىن الايتىپ، الدىنداعى ۇستەلدى ۇرىپ، كوزىن الايتىپ قاتتى اقىرىپتى. بۇنى ەستىگەن الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ، مۇلايىمدىكپەن ۇندەمەي-تۇندەمەي شىعا جونەلىپتى دە ارستانعا بارىپتى. اقىرى ارىزدانىپ ءجۇرىپ دوسى پىلدىڭ جال اقىسىن ەكى دارەجە تومەندەتكىزىپ تاستاپتى. بۇنى ەستىگەن ءپىل اڭ-تاڭ قالىپ، بۇرىننان بىرگە ءجۇرىپ ـ بىرگە تۇرعان، اۋزىن اشسا كومەكەيلەرى كورىنەتىن دوسىنىڭ سارى ىزىنە ءشوپ سالىپ، تۇبىنە جەتكەنىن ءبىراق بىلگەن ءپىل «اۋزىن باققان ءبي بولادى، مالىن باققان باي بولادى» دەگەن راس ەكەن ـ اۋ. بۇنداي جەلىم اۋىزعا ايتقان ءسوزىم زايا بولدى ـ اۋ ـ دەپ. اتتەگەنايىن ايتىپ، ماڭدايىن سيپاپ وتىرىپ قالىپتى.

    يىسكەلەپ شاقىرماعان جەرگەدە بارىپ الاتىن، الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋدىڭ قىلىعى وتە جيىركەنىشتى. مىنانى قاراشى. بارىس، تۇلكىلەر باسقوسىپ بىرگە وتىرعاندا «جامان ادام ءتورشىل، جامان بيە ءورشىل» دەگەندەي الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ، توردىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ قاسقىرمەن ەرىپ سىرتتان كەلگەن مەيمانى قۇرالايدىڭ قاسىنا ءيىن تىرەسە وتىرا قالىپتى. ولار الدىلارىنداعى تاعامداردان مەيىلىنشە ءىشىپ-جەپ وتىرعاندا. الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ تۇك بىلمەگەنسىپ، قۇرالايدىڭ شابىنا الدىڭعى وڭ اياعىن لىپ ەتكىزىپ سالىپ جىبەرىپتى، بۇدان سەكەم العان قۇرالاي ورنىنان اتىپ تۇرعاندا، سارى ايۋدىڭ الدىڭعى اياعى قۇرالايدىڭ شابىنا جابىسىپ قالعاندا، ايۋ: ـ اياعىم سىندى، اياعىم سىندى ـ دەپ زار قاقسايدى، اشۋعا بۋلىققان قۇرالاي ايۋدىڭ ىشىنە تەۋىپ ـ تەۋىپ جىبەرگەندە بارىپ، الدىڭعى اياعى سالىق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپتى. بۇنى كورگەندەر ـ ءاي الجىعان قاڭعىباس سارى ايۋ ـ اي ايتەۋ قىزىل كورسەڭ اۋزىڭنىڭ سۋى قۇرىپ، وڭمەڭدەپ كەتەتىنىڭ نە ەكەن. ۇرعاشى دەسە ءولىپ الا جازدايسىڭ، جيىركەنىشتى قىلىعىڭدى ءالى قويماپسىڭ-اۋ، «پۇقانىڭ ءوزى كارتەيسەدە، مۇرنى كارتەيمەيدى»-دەگەندى بەكەرگە ايتپاپتى عوي ـ دەپ دۋ كۇلىسىپتى.

    ءيىسشىل پارىقسىز الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ سىلەكەيى شۇبىرىلىپ، تەرەگى مول توعايىن ارالاپ كەلە جاتسا قالىڭ سيىرلاردىڭ كەشكى سالقىندا تۇرعانىن كوزى شالىپ قالادى دا، اتەيلەپ سۇيكىمدى سارى قۇناجىننىڭ قاسسىنا ءيىن تىرەسە كەلىپ يىسكەلەپتى، سەكەم العان سارى قۇناجىن قاسىنداعىلاردان ۇيالىپ قالشقالاقتاپتى، وعان الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ بويبەرمەي يىسكەلەي بەرىپتى، بۇنى كورگەن قۇنان پۇقا، قىزعانىپ قۇناجىندى سۇزگىلەپ الا جونەلىپتى دە، تەپكىلەپ ءجۇرىپ، الدىڭعى اياعىن سىندىرىپ تاستاپتى، سودان سارى قۇناجىن كوپ ازاپ تارتىپ، ارەڭ دەگەندە ساقايادى. بۇنى كورىپ وبالسىنعان اۋىل اقساقالى بىلايشا كەكتەنىپتى:

ـ «سارى ايۋ بۇل وڭىردەن كەتە الماي ءجۇر،
اپانىنا ۇڭگىردەگى جەتە الماي ءجۇر.
كورىنگەن قۇناجىنعا ارتىلام دەپ،
ءيسىنىپ كەتكەن ۇرىعىن سۇرتە الماي ءجۇر» ـ دەگەن ساسىق سارى ايۋدىڭ وپاسىز جيىركەنىشتى قىلىعىنان تۋىنداعىن ءبىر شۋماق ولەڭ بارشاعا اڭىز بوپ تاراپ كەتىپتى.

    الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋدىڭ جۇرمەيتىن جەرى، باسپايتىن تاۋى بولساشى، سەزىم تۇيسىگى ءولىپ كەتكەن، ەش نارسەنى دە پارىقتامايتىن، كوزىنە نە كورىنسە، اۋزىنا نە تۇسسە سونى جەي بەرەتىن ادەتى بار. ءبىر جولى ۇيالى تەرەكتى توعايىنان شىعىپ، قاڭقالاڭداپ ءجۇرىپ، كوگەنىس وندىرەتىن پارنەكتىڭ تۇبىنە كەلىپ، وسى ارادان بىردەمە كەز بولىپ قالاما دەپ كوگەنىس پارنەگىنىڭ تۇبىندە ىستىقتان تاسالانىپ، سالقىنعا تارتىپ شولىركەپ، ءتىلى اۋزىنا سيماي، ەكى بۇيىرى قاتتى سوعىپ جاتا كەتەدى. سول ساتتە «جەردەن تىلەگەنىن كوكتەن بەرىپ» كەنەتتەن ءبىر قيار كەلىپ سالىق ەتىپ الدىنا ءتۇسىپتى. وبىردا، اشقاراق ساسىق سارى ايۋ بۇل قيارعا قاتتى قىزىعىپ كەتىپ، ەتەگىنە ەكى ۇيكەپ، قاتىر-قۇتىر شايناپ، نەدەگەن ءتاتتى ەدى دەپ تامسانىپ، جەي سالىپتى دا، ۇلكەن اۋزىن شالا ءسۇرتىپ جاتسا، تاعى ءبىر قيار كەپ ءتۇسىپتى، ونى دا ەكى ءسۇرتىپ جەپ الىپ ءشولى قانىپ، شارشاعانى باسىلعانداي بولىپتى دا، بۇل قايدان ءتۇستى، بۇنى بىرەۋ اتەي تاستاعان بولۋ كەرەك ـ دەپ اقىرىن كەۋدەسىن كوتەرىپ، ەكى اياعىن كەرىمگە ارتىپ قاراسا كوكونىس وندىرگەن ءبىر ايەل الدىنا ءبىر سەبەت قياردى قويىپ الىپ، بىردەن ىستەتىپ، كوڭىلىنە جاقپاعانىن سىرتقا لاقتىرىپ جاتقانىن كورىپ، جۇرەگى اينىپ، لوقسىدى دا:

    -اي سەنى ما، سەنى. سەنىڭ قىلىعىڭدى قاراشى مەنى ۇشىندىراتىن بولدىڭ عوي ـ دەپ باقىرعانىنان شوشىنعان ايەل شالقاسىنان ءتۇسىپتى. وعاندا قاراماي، جۇرەگى اينىپ، لوقسىپ، لوقسىپ الىپ، سالىندىسى سۋعا كەتىپ، زىلدەي باسىن ارەڭ شايقاپ، سالاقتاعان ارانداي اۋزىنا ۇشىق شىعىپ، جەگەنىنە تويىپتى.

    ۇسقىنى كەتكەن الجىعان قاڭعىباس ساسىق سارى ايۋ شەلەكتەي باسىنا بىتكەن ساز بەتى ءمىز باقپادى، دال ۇرىپ، قاڭعالاقتاعان قاڭعىباستىعىمەن نۋ ورمان اراسىنداعى قالىڭ تەرەكتىڭ تۇبىنە كومگەن بىردەمەلەرىن تىمىسكىلەپ، كىم كورىنگەنگە ىرجاقتاپ، ۇرعاشىلارعا كوز ساتىپ، يسكەلەپ جۇرگەندى ۇناتاتىن وسى قىلىعى «سۇتكە بىتكەن مىنەز، سۇيەكپەن كەتەدى» نىڭ ءدال ءوزى ەكەن عوي، بۇل نيەتى نەدەگەن جيىركەنىشتى ـ دەپ قاتتى رەنجىدى كورگەندەر مەن ەستىگەندەر...

نىلقى اۋدانى بىرلىكساپ ءبولىم