تابيعي اپات نەلىكتەن ءجيى تۋىلاتىن بولدى

جىل باسىندا سولتۇستىك امەريكاعا ەرەكشە قاتتى سۋىق اعىس جۇرگەن، ىلە-شالا اۆستراليادا تاسقىن اپاتى تۋىلدى؛ 4-ايدا كۇشتى قۇمدى بوران ازياداعى كوپتەگەن ەلدى شارپىدى؛ 6-ايدا كانادا شىجىعان ىستىققا تاپ بولدى؛ 7-ايدا گەرمانياعا ارت-ارتىنان سەل ءجۇردى، ال، جاپونيادا لاي تاسقىن اپاتى تۋىلدى؛ وڭتۇستىك، سولتۇستىك ۇيەكتەگى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى بارعان سايىن تەزدەۋدە؛ ورتا جازىق وڭىرىندەگى جۇرت نوسەرلى جاڭبىردان ەندى قۇتىلا بەرگەندە، شىعىس وڭتۇستىكتەگى تەڭىز جاعالاۋى رايوندارىنا تايفىڭ داۋىلى سوقتى. 

حالىقارالىق اپات دەرەكقورىنان كەلگەن ساندى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 2000-جىلدان كەيىن ادامزات ەرەكشە اۋا رايىنان تۋىلاتىن اپاتقا ءار جىلى 300-400 رەت شاماسىندا ۇشىراپ وتىرعان. بۇل اپاتتار تاسقىن، بوران، قۋاڭشىلىق، شىلىڭگىر ىستىق جانە ءورت اپاتى قاتارلىلاردى قامتيتىن بولىپ، ورتا ەسەپپەن ءار كۇنى ءبىر رەت تابيعي اپات تۋىلىپ وتىرعان.

بايقادىڭىز با، ورتا ەسەپپەن ءار كۇنى دەرلىك تۋىلعان، ونىڭ ۇستىنە بۇل ساندى مالىمەت جىل سايىن جوعارىلاۋدا. دۇنيە جۇزىندە اۋا رايىنىڭ ىقپالىنان قالىس قالاتىن بىردە-ءبىر رايون جوق.

1

ولاي بولسا، مۇنداي اپاتتى اۋا رايى نەلىكتەن ءجيى قايتالاناتىن بولدى؟

مۇندا كوپشىلىككە تۇسىنىكتى، جالپى جۇرت تولىق تانىپ جەتكەن ءبىر سەبەپ ـ جەر شارى كليماتىنىڭ جىلىنۋى. بۋ ماشيناسىنىڭ بارلىققا كەلۋى ونەركاسىپتەنۋدى ىلگەرىلەتتى، ادامزات جانارزاتتان پايدالانعاننان بەرى جەر شارى كورىنەكتى تۇردە جىلىندى. كوبەلەك قاناتىن ءار رەت قاققاندا، ءبىر رەتكى زوبالاڭعا مۇرىندىق بولۋدا. جەر شارى كليماتى ℃1 جوعارىلاعاندا، ەكولوگيالىق جۇيەگە وراسان زور ۇلاسپالى اسەر الا كەلەدى. دۇنيە جۇزىلىك اۋا رايى ۇيىمىنىڭ ساندى مالىمەتتەرىندە كورسەتىلۋىنشە، 2020-جىلى بۇكىل جەر شارىنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 1850-1900 جىلدارداعى ورەدەن ℃1.2 جوعارىلاعان. زەرتتەۋلەر جانەدە مىنانى دالەلدەدى: تەمپەراتۋرا ℃1 جوعارىلاعاندا، اتموسفەراداعى سۋ قۇرامى ﹪7 ارتادى ەكەن دە، نوسەرلى جاۋىننىڭ ءتىپتى دە كوپ جاۋۋىنا تۇرتكى بولادى. ال، اتموسفەراداعى سۋ قۇرامى وڭاي پارلانىپ كەتەتىن رايونداردا قۇرعاقشىلىق بارعان سايىن اۋىرلايدى. وسىدان بارىپ كەي رايوندى قۋاڭشىلىق جايلاسا، كەي رايوندى سۋ باساتىن جايت جارىققا شىعادى.

بۇل عانا ەمەس-اۋ، ىستىق بەلدەۋ بورانىنىڭ ءتىپتى دە اۋىر دارەجەدەگى داۋىلعا اينالۋ مولشەرى ءار 10 جىلدا ﹪8 ارتادى، سوندىقتان، دالا ءورتى سالدارىنان كۇلى كوككە ۇشاتىن ورمان-توعايدىڭ كولەمى دە ەسەلەپ جوعارىلايدى. 

بۇل جاعدايدان ەلىمىز دە قاعىس قالا قويماسى بەلگىلى. مەملەكەتتىك كليمات ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋىنە نەگىزدەلگەندە، 1951-جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى مەن ەرەكشە تەمپەراتۋراسى دەرلىك كورىنەكتى جوعارىلاپ، كۇشەمەلىلىگى بارعان سايىن كۇشەيىپ، ءتىپتى دە ءجيى قايتالاناتىن بولعان ءارى جالعاساتىن ۋاقىتى دا بارعان سايىن ۇزارعان.

كەيبىرەۋلەر مۇنى «سولتۇستىك ەندىك 40 گرادۋستىق وڭىردەگىلەردىڭ قارعىسقا قالۋىنان» دەپ قالجىڭداسادى. دەسە دەگەندەي-اق، جوعارىدا اتالعان اپاتتار وسى ەندىكتە ەڭ كوپ ۇشىرايدى. دەي تۇرعانمەن، اۋا رايىنان تۋىلاتىن ءارقانداي اپاتتىڭ كەلىپ شىعۋىنا تۇرتكى بولاتىن فاكتور كوپ ءتۇرلى بولادى. دۇنيە جۇزىلىك اۋا رايى ۇيمىنىڭ تۇسىندىرمەسىنە قاراعاندا، تاياۋدان بەرى سولتۇستىك جارتى شاردا اۋا رايى شۇعىل اعىستىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان. اتموسفەراداعى جىلى اۋا ماسساسى مەن سۋىق اۋا ماسساسى ءوزارا ۇشىراسقاندا، شۇعىل اعىس قالىپتاسادى. شۇعىل اعىس باياۋلاعان كەزدە تولقىن ءتارىزدى بولىپ وزگەرەدى دە، جىلى اۋا سولتۇستىككە، سۋىق اۋا وڭتۇستىككە جەتكىزىلىپ، بەلگىلى ۋاقىت ىشىندە توسىلۋ ۇلگىسى قالىپتاسىپ، جەكە-جەكە ىستىق تولقىننىڭ نەمەسە تاسقىن اپاتىنىڭ تۋىلۋىن كەلتىرىپ شىعارادى.

2

جۇرتقا ايان، كوپتەگەن جاعدايدا ەرەكشە اۋا رايى الا كەلەتىن زارداپ تا ەرەكشە اۋىر بولادى. مىسالى: بۇكىل جەر شارىندا استىق داعدارىسى تۋىلدى! ب م ۇ استىق، اۋىل شارۋاشىلىق ۇيىمى ازىق-تۇلىك باعا كورسەتكىشىنىڭ 10 جىلدان بەرگى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتكەندىگىن جاريالادى. بۇعان ەرەكشە اۋا رايىنىڭ «زور ۇلەس قوسقاندىعى» بەسەنەدەن بەلگىلى. تاعى ءبىر مىسال: تاۋار باعاسى قاۋىرت ءوسىپ، اقشا قۇنسىزداندى! عاسىردا ءبىر كەزىگەتىن قۋاڭشىلىق اپاتىنا تاپ بولعاندىقتان، استىق وندىرەتىن ءىرى ەل برازيليادا ءبىر جىل ىشىندە كۇرىش باعاسىنىڭ قىمباتتاۋ مولشەرى ﹪70 كە، ال، جۇگەرىنىڭ قىمباتتاۋ مولشەرى ﹪87 كە جەتتى. ءتىپتى دۇنيە جۇزىلىك كاسىپ تىزبەگى دە اۋىر سوققىعا ۇشىرادى. بۇكىل جەر شارىندا چيپ تاپشىلىعى بولعانىن كورگەن بولارسىز؟ قالىڭ قار سياقتى ەرەكشە اۋا رايى سالدارىنان سانشيڭ، NXP، يىڭفيليڭ قاتارلىلار ءوندىرىسىن توقتاتتى؛ تويوتا، فورد، تۇڭيۇڭ جانە جاڭا ەنەرگيالى اۆتوموبيل قاتارلىلار تەگىس باعاسىن ءوسىردى. مىنە، وسىلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىرايتىن جانە دە سول تۇتىنۋشىلار عوي.

شۆەتساريانىڭ زەرتتەۋىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: 2050-جىلعا بارعاندا، كليمات وزگەرىسى بۇكىل جەر شارى ەكونوميكاسى GDP نىڭ ﹪10 ىن زيانعا ۇشىراتۋى مۇمكىن. كليماتقا يەك سۇيەيتىن اۋىل شارۋاشىلىعى، مال شارۋاشىلى جانە بالىقشىلىق قاتارلىلاردىڭ زيانى ءتىپتى دە وراسان زور بولماق. زياندى جاندىكتەر جوعارى تەمپەراتۋرادا، ىلعالدى كليماتتا جانە كومىرتەگى قوس توتىعى دەڭگەيى جوعارىلاعان جاعدايدا ءتىپتى دە تەز ءوسىپ-ءوربيدى؛ ال، شىجىعان ىستىق جانۋارلاردىڭ ىندەتكە شالدىعۋ مولشەرىن جوعارىلاتىپ، كوبەيۋ مولشەرىن تومەندەتەدى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەن عوي، بۇرىنعىلار: «اپاتتان سوڭ ىندەت يەكتەيدى»،ـ دەيدى ەكەن.

 Germanwatch جاريالاعان «جەر شارى كليماتىنىڭ حاۋىپ-قاتەر كورسەتكىشى 2020» دا كورسەتىلۋىنشە، وتكەن 20 جىلدا 500 مىڭ ادامنىڭ اجالى 12 مىڭ رەتكى ەرەكشە اۋا رايىنان تۋىلعان ۋاقيعامەن تىكەلەي قاتىستى بولعان، ەكونوميكالىق زيان شامامەن 3 تيرلليون 540 ميلليارد امەريكا دوللارىنا جەتكەن.

كوردىڭىز بە، توتەنشە قالىپسىز كليمات سالدارىنان جەر شارىنداعى سۋ بايلىعى، ەكولوگيالىق جۇيە، استىق حاۋىپسىزدىگى، قوعامدىق ەكونوميكالىق جۇيە قاتارلىلار كوپ ساتىلى سوققىعا ۇشىراعان. 

3

ەندەشە، نە ىستەۋ كەرەك؟

بۇعان 2 ءتۇرلى ءتاسىل قولدانۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، قۋاتتى نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرۋ جانە كەمەلدەندىرۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋدى باسقارۋ قابىلەتىن، اسىرەسە، ساقتاندىرۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋ كەرەك.

الدا-جالدا ەرەكشە اۋا رايى سياقتى اۋىر جاعدايلار تۋىلا قالسا، دارەجەلەر بويىنشا نۇسقاۋ سۇراپ، بۇيرىق كۇتىپ وتىرۋعا استە بولمايدى، باتىل تۇردە ەڭ جوعارى دارەجەلى ۇندەۋدى تاباندا ىسكە قوسىپ، وقۋ، جۇمىس، ءوندىرىس، قاتىناس قاتارلىلاردى توقتاتۋعا تۋرا كەلسە دەرەۋ توقتاتۋ كەرەك.

ارينە، بۇلار تەك ىرىقسىزدىقپەن توتەپ بەرۋ عانا. ەرەكشە اۋا رايىنان كەلەتىن زوبالاڭداردى تومەندەتۋدىڭ تاپتىرماس شاراسى – ىرىقتىلىقپەن سوققى بەرۋ.

2015-جىلى 12-ايدا، «ب م ۇ-نىڭ كليمات وزگەرىسى جونىندەگى  نەگىزدەمەلىك شارتىندا» شارتتاسۋشى 197 جاق پاريج كليمات وزگەرىسى جينالىسىندا «پاريج كەلىسىمىنە» كەلدى. نىسانا ـ 2100-جىلدان ىلگەرى جەر شارى تەمپەراتۋراسىنىڭ ورتاشا ارتۋ مولشەرىن ℃2 تىق دەڭگەيدەن اسىرماۋ ءارى ℃1.5 تان اسىرماۋعا كۇش سالۋ ەكەن. ال، وسى نىسانالى مەزگىلگە دە 80 جىلعا جەتپەيتىن عانا ۋاقىت قالدى. 

2020-جىلى 9-ايدا، ەلىمىز دۇنيە جۇزىنە ايبىندى سەرت بەرىپ، 2030-جىلدان بۇرىن كومىرتەگى قوس توتىعىن ىعىستىرۋ مولشەرىن تومەندەتۋدى جۇزەگە اسىرىپ، 2060-جىلدان ىلگەرى كومىرتەكسىزدەندىرۋدى جۇزەگە اسىراتىندىن ايتتى ءارى مۇنى 14-بەسجىلدىق جوسپار مەن 2035-جىلعى بولاشاقتىق نىسانا باعدارلاماسىنا ەنگىزدى.

ەرەكشە اۋا رايىنان تۋىلاتىن اپاتتاردى تىزگىندەۋ ءىسى مەملەكەت شەكاراسىمەن شەكتەلمەيدى، جەر شارىنىڭ جىلىنۋ اياق الىسىن تىزگىندەۋ ـ قازىر ءارقايسى ەل ءدوپ كەلىپ وتىرعان ەڭ كوكەيتەستى ماسەلە. «ءوزىم جەمەگەن كوتەن ىشەك بوعىمەن پىسسىن» دەپ قاراپ وتىرۋعا دا، «تابيعي اپاتقا قارسى تۇرۋعا كەلمەيدى، جان بار جەردە قازا بار» دەپ مويىن ۇسىنا بەرۋگە دە بولمايدى، بارلىق ەل ورتاق ات سالىسۋى كەرەك.

وسى ءبىر كەڭ كولەمدى ءارى تەرەڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق جۇيەلىك وزگەرىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، عىلىم-تەحنيكانىڭ ەڭ پارمەندى قارۋ ەكەندىگى ءشۇباسىز. مىسالى: كاسىپ سالاسى قۇرىلىمدىق وزگەرىس جاساي الادى، تۋىندامالى ەنەرگيانى، تازا ەنەرگيانى دامىتىپ، ەنەرگيا باعاسى، كومىرتەگى ساۋداسى سياقتى تاسىلدەر ارقىلى قازبا ەنەرگيانىڭ وزىندىك قۇنىن جوعارىلاتىپ، كاسىپ سالالارىنىڭ قازبا ەنەرگياعا بولعان قاجەتىن ازايتۋ كەرەك. 

تۇتىنۋشىلاردىڭ سۇرانىسى جاعىندا دا كوپتەگەن ىستەردى تىندىرۋعا بولادى. تۇتىنۋشىلاردىڭ جوعارى كومىرتەكتى تۇتىنۋعا تالپىنۋى جوعارى كومىرتەكتى وندىرسكە تۇرتكى بولادى. ءارقايسى تۇتىنۋشىنىڭ ارەكەتىندەگى وزگەرىس ـ زاۆودتاردىڭ تومەن كومىرتەكتى وندىرىسكە قاراي بۇرىلىس جاساۋىن جەبەيتىن ەڭ ۇلكەن قوزعاۋشى كۇش.

ەندى نەنى كۇتىپ وتىرماقسىز، دەرەۋ ىسكە كىرىسىڭىز!

اۋدارعان: نۇرگۇل قۇمارقان قىزى

来源：央视网

监制，审稿：叶力夏提

翻译 : 努尔古丽

微信制作：阿依娜