ماسا قانداي ادامداردى شاعادى؟ زەرتتەۋلەردە دالەلدەندى

جازدىڭ كۇنى كوپتەگەن ادامدار ىزىڭداعان ماسادان مەزى بولادى. ماسا ادامدارعا ماسادان بولاتىن كوپتەگەن قورقىنىشتى جۇقپالى اۋرۋلاردى الا كەلەدى. 2018-جىلى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى نازار اۋدارۋعا ءتيىستى 8 ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردى جاريالاعان، وسىنىڭ ىشىندە، زيكا قىزباسى جانە ۆەتتا قىزباسى سىندى ەكى ءتۇرلى ماسادان بولاتىن كۇشتى  جۇقپالى اۋرۋ تۇگەل قامتىلدى.  

قانداي ادامدارعا ماسا ءۇيىر بولادى؟  

ءتىلشىنىڭ چيڭحۋا داشۋەسىنەن ۇعىسۋىنشا، ەندى عانا جاريالانعان «كلەتكا» جونىندەگى زەرتتەۋدە، وسى داشۋەنىڭ مەديتسينا شۋەيۋانىىنداعى چىڭ گۇڭ پروفەسسوردىڭ قوسىنى ماسادان بولاتىن ۆيرۋستاردىڭ  سىرىن اشىققا شىعارىپ، ماسانىڭ پارازيتتەردى كەزدەيسوق شاعا بەرمەيتىندىگىن، ادام دەنەسىندەگى ءيىس ماسانىڭ ارەكەتىن تىزگىندەيتىن شەشۋشى فاكتور ەكەندىگىن دالەلدەگەن.

ماسانىڭ ءيىس سەزۋ نەرۆ جۇيەسى جۇعىمدالۋشىدان كەلگەن ءبىرءتۇرلى ەرەكشە ءيىس مولەكۋلاسىن سەزىپ، جۇعىمدالۋشىنىڭ ورنىن جوعارى دارەجەدە تۇراقتاندىرادى، ونان سوڭ شاعادى ءارى ۆيرۋس ساقتالعان قاندى سورادى،   ءسويتىپ، ۆيرۋس «پارازيت جانە ماسا» اراسىندا جوعارى ونىمدىلىكپەن تارايدى. چىڭ گۇڭ بىلاي دەدى: «ادام دەنەسىندەگى ءيىستىڭ باستى قاينارى تەرىدىگى ميكروپتان كەلەدى، ياعني تەرىدەگى ميكروپتار تىزگىندەلۋ ارقىلى،   جۇعىمدالۋشىنىڭ ءيىسىن قايتا جاسايدى، بۇل ماسانىڭ ءيىس تۇيسىگىنە ىقپال جاسايدى. قاتىستى باعالار: بۇل بايقاۋ ماسادان بولاتىن ۆيرۋستاردىڭ تابيعات دۇنيەسىندە تەز تارالىپ جۇعۋىن توسۋدى شىت جاڭا تاكتيكامەن قامدادى دەپ قارادى. 

ماسا نەلىكتەن مىناداي ادامدارعا ءۇيىر بولادى؟  

قاتىستى ساندى مالىمەتتەردە كورسەتىلۋىنشە، تابيعات دۇنيەسىندەگى ماسادان بولاتىن ۆيرۋستار نەشە جۇزدەن اسادى،   وسىلاردى ماسا الىپ جۇرەدى ءارى ادامزاتقا جانە جانۋارلارعا، پارازيتتەرگە تاراتىپ، ۆيرۋستىق مي قابىنۋ، مي قابىعىنىڭ قابىنۋى جانە قاناعىش قىزبا سياقتى سالماقتى ناۋقاستاردى كەلتىرىپ شىعارادى.  جاقىنعى 20 جىلدان بەرى، دەنگى ۆيرۋسى، زيكا ۆيرۋسى، كيكونكەنيا ۆيرۋسى، سينيرو ۆيرۋسى سياقتى جاڭا تارالعان جانە قايتالاي تارالعان ماسادان بولاتىن ۆيرۋستار بۇكىل دۇنيە جۇزىندە تارالىپ، جىلىنا نەشە ميلليارد ادام جۇعىمدالىپ، نەشە ءجۇز مىڭ ادام قازا بولدى. 

وكىنەرلىگى، قازىرگە دەيىن، كوپ ساندى ماسادان بولاتىن كۇشتى ۆيرۋستاردىڭ ءونىمدى ۆاكسيناسى مەن باعىتتامالى ەمدىك ءدارىسى تابىلمادى. عىلىم سالاسىنداعىلار ماسادان بولاتىن ۆيرۋستىڭ تابيعات دۇنيەسىندە تارالۋىنداعى نەگىزگى قاعيداسىن ىشكەرلەي زەرتتەپ، جاڭا تيپتەگى تىزگىندەۋ تاكتيكاسىن زەرتتەپ اشىپ، ۆيرۋستىڭ دۇنيە جۇزىندە كەڭ كولەمدە تارالۋىن توسۋعا مۇقتاج.  

چىڭ گۇڭ بىلاي دەدى: «ماسادان بولاتىن ۆيرۋس پارازيتتەر مەن ماسا اراسىندا تارالىپ، اينالىس جاسايدى. ۆيرۋس تارالىپ، اينالىس جاساۋ بارىسىندا، ماسا جۇعىمدالعان ادامدى نەمەسە حايۋاناتتى ىزدەپ، تۇراقتاندىرادى ءارى شاعۋ ارقىلى ۆيرۋس ساقتالعان قاندى سورادى. ودان سوڭ، ماسا ۆيرۋستى الىپ ءجۇرۋ جانە تەز تاراتۋ قابىلەتىنە يە بولادى. ەگەر ماسا جۇعىمدالماعان ادامدى شاقسا، ۆيرۋسقا ءونىمدى تۇردە يە بولا المايدى، سونىمەن ۆيرۋستىڭ تارالۋ اينالىسى ۇزىلەدى».  

ماسا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋشىنى قالاي شاعادى؟ مىناداي ادامدارعا نەلىكتەن ماسا ءۇيىر بولادى؟ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قاراي، عالىمدار بۇل جۇمباقتى اشۋعا كۇش سالىپ، ۆيرۋستىڭ تەز تارالۋىن تەجەۋدىڭ قاراپايىم دا ءونىمدى ءادىسىن تاپتى. 

چىڭ كۇڭ قوسىنىنداعىلاردىڭ وسى زەرتتەۋى بارىسىندا، زەرتتەرمەندەر ەكى كلاسسيكالىق ارەكەت ءىلىمى جابدىعىن قۇرىپ (ءۇش قاپاستى ءيىس تۇيسىگىن تەكسەرۋ جابدىعى، قوس بىلەك ارقىلى ءيىستى تەكسەرۋ جابدىعى)، دەنگى ۆيرۋسى جانە زيكا ۆيرۋسىمەن جۇعىمدالعان تىشقاننىڭ ەگيپەتتىڭ شىبار ماساسى مەن اق شىبار ماساسىن ءتىپتى دە باۋراي تۇسەتىندىگىن بايقاعان. وسىدان كەيىن، زەرتتەۋشىلەر ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعان تىشقاننىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنا، كومىرتەگى قوس توتىعىن شىعارۋىنا جانە ۇشپالى يىستەرىنە تالداۋ جاساپ، پارازيتتىك يىستەردىڭ وزگەرۋى جۇعىمدالۋ پارازيتىنىڭ ماسالاردى باۋراۋداعى شەشۋشى فاكتور ەكەنىن بايقايدى. 

ءۇش قاپاستى ءيىس تۇيسىگىن تەكسەرۋ جابدىعى (زەرتتەۋ ۇيىمى قامدادى) 

زەرتتەۋشىلەر دەنگى قىزباسى بار ناۋقاستار مەن دەنساۋلىعى اقاۋسىز ەرىكتىلەردىڭ ءيىسىن ىشكەرلەي جيناقتاپ، دەنگى قىزباسى بار ناۋقاستاردىڭ ءيىسى ەگيپەتتىڭ شىبار ماساسىن ءتىپتى دە باۋراي تۇسەتىندىگىن، ونىڭ ۇستىنە، دەنگى قىزباسى بار ناۋقاستاردىڭ يىسىندەگى اتسەتوفەنون مولشەرى اقاۋسىز ەرىكتىلەردەن كورنەكتى جوعارى ەكەندىگىن بايقايدى. زەرتتەۋشىلەر تاعى ۇقساماعان قويۋلىقتاعى اتسەتوفەنوندى ادامنىڭ بىلەگىنە جاعىپ، ماسانىڭ ارەكەتىن دالەلەيدى، وسى بارىستا ادام دەنەسىندەگى ءيىستى ارتتىراتىن  اتسەتوفەنوننىڭ مولشەرى ماسانى كورنەكتى دارەجەدە باۋراعاندىعىن بايقايدى.

جوعارىداعى تاجىريبەلەر دەنگى قىزباسى بار ناۋقاستار كوپ مولشەردە اتسەتوفەنون ءبولىپ شىعارىپ، ءوز دەنەسىنىڭ ءيىسىن وزگەرتىپ، ماسانى باۋراۋ قۋاتىن بارىنشا ارتتىرىپ، ماسانى شاعۋعا باۋراپ، ۆيرۋستىڭ تارالۋىن جەدەلدەتەتىندىگىن تۇسىندىرەدى. 

سۋرەت: زەرتتەۋ قوسىنىنداعىلار ءيىس تۇيسىگىن تەكسەرۋ جابدىعى ارقىلى ماسانىڭ ارەكەتىن بايقاۋدا. 

ماسانى باۋرايتىن «حوش ءيىس» قالاي پايدا بولادى؟   

اتسەتوفەنون ماسانى شاعۋعا باۋرايتىن  زاتتىڭ ءبىرى، ەندەشە، ماسانى باۋرايتىن مۇنداي «حوش ءيىس» قالاي پايدا بولادى؟ 

زەرتتەۋشىلەر ادام دەنەسى نەمەسە حايۋاناتتار ءبولىپ شىعارعان اتسەتوفەنون نەگىزىنەن تەرىدە جاسايتىن ميكروپتاردان كەلەتىندىگىن بايقاعان، مىنە ول ءبىر ءتۇرلى باكتەريالىق زات الماسۋدىڭ تيپتىك تۋىندىسى. تەرىدە حاسايتىن ميكروپتاردى جويىپ تاستاعاننان كەيىن، جۇعىمدالعان تىشقان ماسانى باۋراۋ قۋاتىنان ايىرىلعان. 

ىشكەرلەي زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، دەنگى ۆيرۋسى مەن زيكا ۆيرۋسىنا جۇعىمدالۋ پارازيت بار تەرىنىڭ سىرتىنداعى سپورا تاياقشا باكتەرياسىنىڭ يزوتوپ شاماسىن كورنەكتى جوعارلاتادى، ال تەرىدەگى سپورا تاياقشا باكتەرياسىندا زات الماسۋ ارقىلى قىرۋار اتسەتوفەنوندى تۋدىرۋ رولى ساقتالعان.  

وسىعان جەتكەندە، زەرتتەۋشىلەر ماسادان بولاتىن ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋشىلاردىڭ ماسانى باۋراۋداعى سەبەبىن بىلاي ءتۇسىندىردى: ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعاندا، ادامنىڭ تەرىسىندەگى ەرەكشە باكتەريالاردىڭ سالىستىرماسى ارتادى، جۇعىمدالۋشىنىڭ اتسەتوفەنوندى ءبولىپ شىعارۋ قابىلەتى كورنەكتى جوعارلايدى. سونىمەن ماسانىڭ پارازيتپەن جۇعىمدالعان قيمىلدارعا بولعان بەتالىسى كورنەكتى جوعارلايدى.

ماسادان بولاتىن ۆيرۋستىڭ تەز تارالۋىن قالاي توسۋعا بولادى؟  

جوعارىداعى بايقاۋلارعا نەگىزدەلىپ، زەرتتەۋشىلەر ماسادان بولاتىن ۆيرۋستان ساقتانۋ جانە ونى ەمدەۋدىڭ مىناداي ءبىر ءتۇرلى جاڭا وي جەلىسىن ورتاعا قويدى: ادام دەنەسىنىڭ ءيىسىن تىزگىندەۋ ارقىلى، ماسادان بولاتىن ۆيرۋستىڭ تەز تارالۋىن توسۋعا بولادى. 

ماسا ۆيرۋسى جۇقپالى اۋرۋىنىڭ العاشقى مەزگىلىندە، جۇعىمدالعانداردىڭ ادامدار شوعىرىنداعى سالىستىرماسى مىڭنانءبىرىن عانا ۇستايدى، ءتىپتى ونان تومەن بولادى، سوندىقتان زەرتتەۋ قوسىنىنداعىلار جۇعىمدالۋشىلارعا ۆيتامين A تەكتەس دارىلەردى ىشكىزۋ ارقىلى تۇسپالدادى، وسىندا ماسا  اتسەتوفەنوننىڭ ءيىسى ارقىلى جۇعىمدالۋشى مەن جۇعىمدالماعانداردى ايىرا المادى.ءارى ماسانىڭ جۇعىمدالۋشىنىڭ قانىن سورۋى مەن جۇعىمدالۋ سالىستىرماسى بارىنشا تومەندەپ، ماسادان بولاتىن ۆيرۋستىڭ تابيعات دۇنيەسىندە «پارازيت جانە ماسا» اراسىنداعى تارالۋ اينالىم بارىسىن ءونىمدى تۇردە ورناتۋعا امالسىز قالدى. 

وسىعان نەگىزدەلىپ، زەرتتەۋ قوسىنىنداعىلار  ماسا ۆيرۋسى جۇقپالى اۋرۋىنىڭ  الدىن الۋدىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرلى تاكتيكاسىن ورتاعا قويدى: دەنگى قىزباسى جانە زيكا قىزباسى قاتارلى ماسا ۆيرۋسى تارالعان اۋماقتاردا، جۇعىمدالۋشىلارعا ۆيتامين A نەمەسە قاتىستى دارىلەردى كەڭىنەن تولىقتاپ، جۇعىمدالۋشىنىڭ تەرىسىندەگى ميكروبتاردان شىققان ءيىستى قايتا جاساپ،   ماسادان بولاتىن ۆيرۋستىڭ تارالۋ اينالىم سالىستىرماسىن بارىنشا تومەندەتىپ، ماسانىڭ ۆيرۋستى الىپ جۇرۋىنەن جانە تاراتۋىنان ءونىمدى ساقتاندى. جوعارىداعى بايقاۋلارعا نەگىزدەلگەندە، ەرەكشە جۇعىمدالعان ادامدار شوعىرىنا ۆيتامين A نەمەسە قاتىستى دارىلەردى تولىقتاعاندا، ماسا ۆيرۋسى جۇقپالى اۋرۋىنىڭ كەڭ كولەمدە تارالۋىنان ساقتانۋعا بولاتىندىعى دالەلدەندى. 

ۇعىسۋعا قاراعاندا، چىڭ گۇڭ قوسىنىنداعىلار مالايزيادا جۇعىمدالۋشىلار مەن جۇعىمدالماعانداردىڭ تەرىسىندەگى ميكروبتاردىڭ وزگەرىسىن زەرتتەۋدى ورىنداعان، بولاشاقتا وسى زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن جالپىلاستىرىپ قولدانۋدان ءۇمىت بار. 

اۋدارعان: مارالبەك ابدىكارىم ۇلى